Człowiek drogą mass mediów

Słowo od autora publikacji „Człowiek i rodzina w przestrzeni medialnej”

Człowiek „nie może zagubić właściwego sobie miejsca wśród tego świata, który sam ukształtował”. Te słowa Kardynała Karola Wojtyły z jego studium antropologicznego Osoba i czyn nie tracą nic na aktualności w dzisiejszej rzeczywistości, której nieodłącznym elementem są środki społecznej komunikacji. Są one fenomenem przełomu tysiącleci, tworzą nową jakość życia, swego rodzaju kulturową przestrzeń medialną, która jest zarazem przestrzenią życia człowieka, małżeństwa i rodziny. On – człowiek winien stać w centrum zainteresowania owej przestrzeni. Przez analogię do słów użytych przez Jana Pawła II w jego pierwszej encyklice Redemptor hominis, iż „człowiek jest drogą Kościoła”, można powiedzieć, że człowiek winien być także drogą współczesnych mass mediów. I to zarówno ten człowiek uczestniczący w komunikacji interpersonalnej, jak i człowiek (obraz człowieka) przekazywany innym ludziom w komunikacji masowej poprzez środki społecznego komunikowania. Są to wspaniałe środki – jak pisał w roku 1970 papież Paweł VI w Orędziu na Światowy Dzień Komunikacji pt. Komunikacja społeczna i młodzież – pozwalające na otwarcie, kontakt, komunikację i uczestnictwo pod warunkiem, że „realizować będą jedyny cel godny tej nazwy: służbę dla człowieka, każdego człowieka i całego człowieka”.

Publikacja zatytułowana Człowiek i rodzina w przestrzeni medialnej pragnie pokazać człowieka i jego środowisko, jakim jest rodzina i społeczeństwo, na tle rozwoju nowych technologii informatycznych i komunikacyjnych. Dokonują one zmian w najbardziej pierwotnej komunikacji, jaką jest komunikacja interpersonalna (osoba - osoba), jak i w dziedzinie komunikacji medialnej (osoba – maszyna – osoba). Zmiany w komunikacji natomiast oznaczają nowy styl życia człowieka, każdej jego sfery: prywatnej, publicznej, edukacyjnej, kulturalnej, ekonomicznej czy politycznej. Tworzy się nowa rzeczywistość, nowa przestrzeń życia i aktywności człowieka, w której człowiek na nowo szuka odpowiedzi na pytanie o własną tożsamość, o drogi realizacji siebie jako osoby w perspektywie indywidualnej i wspólnotowej, w odniesieniu do drugiego człowieka-osoby, jak i do Osobowego Boga. Rodzi się pytanie o człowieka, ale także pytanie czym jest i jak jest rozumiana w czasach globalizacji owa przestrzeń medialna: czy jest obszarem niczym nieskrępowanej wolności czy raczej publiczną przestrzenią życia każdego człowieka, która służy jego integralnemu rozwojowi?

Człowiek i rodzina w przestrzeni medialnej jest antologią wygłoszonych przez autora referatów naukowych, artykułów publikowanych w recenzowanych pozycjach książkowych oraz w Rocznikach Teologicznych i Rocznikach Nauk o Rodzinie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Zaproponowany układ książki sugeruje, że dla autora najistotniejsza jest komunikacja człowieka w wymiarze indywidualnym (cz. I: Człowiek w komunikacji). Jest ona – jako intrapersonalna i interpersonalna - pierwotna w stosunku do komunikacji medialnej i decydująca dla rozwoju człowieka. Jako czyn, mający swój wymiar aksjologiczny, jest ona oglądem człowieka i winna stanowić fundament do budowania relacji interpersonalnych we wspólnotach, jakimi są rodzina i społeczeństwo, a tym samym fundament personalnej przestrzeni medialnej. Teza przytaczana dość często w książce, iż komunikacja jest czynem, będącym oglądem człowieka, nawiązuje do wspominanego już dzieła filozoficznego Osoba i czyn. Autor bardzo często odwołuje się do personalistycznego kierunku myślenia Karola Wojtyły, także w analizach wspólnotowego charakteru komunikacji interpersonalnej i medialnej (cz. II: Rodzina a mass media i cz. III: Społeczeństwo – wspólnota medialna). Zagadnienia podejmowane w poszczególnych artykułach prowadzą czytelnika od obrazu człowieka jako homo communicans do komunikacji medialnej, rozpatrywanej przez pryzmat uczestnictwa tegoż człowieka-osoby we wspólnocie osób, jaką jest rodzina (communio personarum) i we wspólnocie, jaką jest społeczeństwo, będące dziś medialną przestrzenią życia. Autor nie pomija także tak istotnej dla człowieka wspólnoty, jaką jest Kościół. W wielu miejscach zaznacza, że komunikacja czyni człowieka osobą, prowadzi go do wspólnoty osób i pozwala odnaleźć ostateczny cel swego życia, jaką jest Trójosobowy Bóg (Unio Personarum).

Kluczem do zrozumienia niniejszej antologii jest antropologia Karola Wojtyły, do której autor odwołuje się w większości zamieszczonych tutaj artykułów. Wybór takiego klucza podyktowany był zainteresowaniami naukowymi autora podjętymi już podczas pisania pracy magisterskiej (Antropologia indywidualna według Kardynała Karola Wojtyły) i kontynuowanymi w pracy doktorskiej (Persona e morale. Morale come il compimento della persona in Giovanni Paolo II). Zawarte w książce artykuły i referaty powstały w okresie pracy naukowo-dydaktycznej w Instytucie Nauk o Rodzinie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Antropologiczny i aksjologiczny charakter analiz podjętych w Człowiek i rodzina w przestrzeni medialnej jest uzupełniony doświadczeniem, płynącym z pracy autora w rozgłośniach radiowych i prasie, czy też w filmie i reklamie oraz doświadczeniem funkcjonowania mass mediów amerykańskich i kanadyjskich.

Te wszystkie okoliczności czynią z prezentowanej książki głos w dyskusji na temat antropologii komunikacji, a jeszcze bardziej antropologii mass mediów. Wydaje się, że coraz bardziej rysuje się potrzeba nauki o człowieku w procesie komunikowania, a jeszcze bardziej o człowieku, który jest bohaterem, nadawcą i odbiorcą przekazów medialnych. Tradycyjne mass media, jak prasa, radio, telewizja, jak i nowe media, do których zalicza się Internet i telefon komórkowy, są wehikułem transmitującym kulturę o wiele potężniejszym niż dotychczasowe sposoby, którymi zajmowała się antropologia klasyczna, jak chociażby język w komunikowaniu face to face, więzy rodzinne, rytuał religijny, sacrum, symbolika, mit, polityka w budowaniu struktur społecznych, narodowych czy religijnych. Wszystkie te elementy są częścią medialnego przekazu, a zarazem przedmiotem „nowego” i „globalnego” zainteresowania antropologów. Pole ich działania bowiem nie ogranicza się tylko do poszczególnych grup czy wspólnot. Środki społecznego przekazu uczestniczą dziś w „transmisji” kultur lokalnych, narodowych, wywołując efekty międzykulturowe w globalnej wiosce, jaką jest dziś współczesny świat. Pojawiają się zatem liczne teorie, wymagające ze strony antropologów kultury konfrontacji poglądów i analizy przeprowadzanych badań, celem stworzenia usystematyzowanej dziedziny naukowej w spotkaniu z nowoczesnym światem. W roku 2008 Benedykt XVI w Orędziu na 42. Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu pt. Media na rozdrożu między gwiazdorstwem a służbą. Szukać prawdy, by się nią dzielić zachęcał do tego rodzaju działań, pisząc, iż „kultura medialna stanowi integralną część kwestii antropologicznej i kluczowe wyzwanie trzeciego tysiąclecia” (n.4).

Człowiek jest w centrum zainteresowania działań naukowych antropologów. I ten sam człowiek winien być w centrum, czy jak proponuje tytuł tego wstępu, drogą mass mediów. Dziennikarze i antropologowie zajmują się tym samym obszarem zainteresowań (człowiek, rodzina, społeczeństwo, kultura, religia), choć posługują się innymi narzędziami. Przyszłość winna więc krzyżować te narzędzia i kazać wyjść dziennikarzom poza obszar ich obecnego zainteresowania definiowanego tradycyjnie: „who, what, when, where, why” i „how”. Antropologia dostarcza także wielu odpowiedzi na te pytania. Dlatego dziennikarze nie powinni ignorować natury człowieka ani kulturowej struktury, w której ludzkie stosunki są osadzone bądź tworzone. Przedstawiciele nowego kierunku myślenia określanego w Stanach Zjednoczonych Ameryki jako Anthro-Journalism przewidują, iż dziennikarze przyszłości będą odchodzić w swym myśleniu od fragmentarycznych do holistycznych sposobów prezentowania człowieka i rozwijać będą nowa profesjonalną etykę. Zamiast koncentrować się na sensacyjnych reportażach, będą musieli analizować złożone społeczne i kulturowe relacje, w których uczestniczy i realizuje się człowiek jako osoba.

Książka Człowiek i rodzina w przestrzeni medialnej jest próbą myślenia o człowieku z punktu widzenia antropologa, moralisty i dziennikarza. Naukowy charakter artykułów i referatów nie jest pozbawiony praktycznych informacji dla wszystkich zainteresowanych obecnością mass mediów czy multimediów w różnych obszarach życia człowieka, poszerzeniem kompetencji medialnych w wychowaniu do mass mediów, bogactwem i ryzykiem, jakie niesie współczesna przestrzeń medialna. Autor ma nadzieję, że publikacja zostanie przyjęta z zainteresowaniem przez Czytelników.