Historia filozofii przyrody w KUL
Lata 1968-1999
Ks. Zygmunt Hajduk
Sekcja Filozofii Przyrody i Ochrony Środowiska
[tekst pochodzi z Księgi Jubileuszowej na 50-lecie Wydziału Filozofii KUL. A. B. Stępień, J. Wojtysiak (red.). Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2000, s. 88-95]
Filozofia przyrody była organizacyjnie obecna na Wydziale Filozofii od samego początku. Najpierw była to Katedra Kosmologii, a od roku akademickiego 1957/58 stanowiła już jedną z czterech sekcji (filozofia teoretyczna, filozofia przyrody, psychologia i filozofia społeczna), zwanych przez wiele lat - ze względów formalnych - specjalizacjami. Od roku akademickiego 1981/82 na Wydział Filozofii składają się dwie pierwsze z tych sekcji. Na tej drugiej ukonstytuował się nowy kierunek studiów, ochrona środowiska, jego swoistość polega na tym, że jako kierunek studiów i badań przyrodniczych jest nie tylko organizacyjnie związany z Wydziałem Filozofii. Są to również związki rzeczowe, znajdujące swój wyraz zarówno w odpowiednio zaprojektowanym i realizowanym programie studiów, jak i w prowadzonych badaniach. Podejmowane zagadnienia badawcze są nie tylko typowo przyrodnicze, empiryczne, ale i humanistyczne, w tym filozoficzne. Za tą innowacją rzeczową i organizacyjną poszła też zmiana nazwy. Od roku 1991/92 używa się nazwy Sekcja Filozofii Przyrody i Ochrony Środowiska (skrót: SFPOŚ)1. Temu faktowi towarzyszy erygowanie kolejnych, obok już istniejących, katedr matematyczno-przyrodniczych.
Powyższa inicjatywa organizacyjna, stopniowo modyfikowana, była z pewnością inspirowana stylem filozofowania korespondującego z wynikami nauk przyrodniczych. Z takim typem uprawiania filozofii spotkali się w Louvain (Belgia) zarówno ks. prof. dr Kazimierz Kłósak, jak i ks. prof. dr Stanisław Mazierski jako stypendyści Institute Superieur de Philosophie. Są to równocześnie dwie czołowe postacie, które w sposób istotny wpłynęły na profil badawczo-dydaktyczno-organizacyjny tejże Sekcji. Połączenie tych idei z tradycją żywej w filozoficznym środowisku KUL refleksji metodologicznej ukształtowało w sposób zasadniczy koncepcje badawcze oraz programowe tej Sekcji, zwłaszcza w początkowych fazach jej rozwoju. Te stopniowo realizowane pomysły przenikały później do innych ośrodków uprawiania filozofii przyrody, co dokonało się w znacznym stopniu poprzez ich uczniów. Mamy tu na myśli ośrodek krakowski (Papieska Akademia Teologiczna - ks. prof. dr M. Heller), a także ośrodek warszawski (Akademia Teologii Katolickiej - ks. prof. dr B. Hałaczek, ks. prof. dr M. Lubański, ks. prof. dr S. Slaga). O ile zainteresowania poznawcze ks. S. Mazierskiego były związane głównie z filozofią przyrody nieożywionej, o tyle ks. Kłósak, obok ks. prof. dr W. Sedlaka, faktycznie wdrażał badania i studia z zakresu filozofii przyrody ożywionej. Są to dwie rzeczowo integralne części filozofii przyrody, wchodzące w skład systemu filozofii klasycznej uprawianej w akademickim środowisku filozoficznym KUL.
Eksponowanie powyższych inicjatyw jest tym bardziej godne podkreślenia, jeśli je dostrzeżemy na kanwie nowszych ujęć pozascholastycznych. Program reaktywowanej współcześnie filozofii przyrody jest formułowany (np. M. Stöckler) w formie kilku tez:
- Pozytywistyczne tendencje parcelujące filozofię wywarły wpływ na stanowisko negujące zasadność filozofii przyrody poza przyrodoznawstwem oraz logiczna analiza nauki. Uważano, że problematyka tradycyjnej filozofii przyrody została po części przejęta przez matematyczne przyrodoznawstwo, a po części przez logikę nauki. Na miejsce praktycznie wyeliminowanej już filozofii przyrody w powyższym sensie wysuwa się nowe ujęcia filozoficznej refleksji nad przyrodą (np. M. Dreschner).
- Jest wiele generowanych przez naukę problemów, których nie rozwiązują one same za pomocą narzędzi badawczych logiki. Zauważa się, że wspomniane proklamowanie końca filozofii przyrody, którego autorami są filozofowie, jest stowarzyszone ze wzrostem zainteresowania filozofią ze strony naukowców. Rozważają oni filozoficzne konsekwencje teorii przyrodniczych, np. mechaniki kwantowej, Darwinowskiej teorii ewolucji biologicznej, zasady antropicznej w kosmologii, czy też wpływ socjobiologii na zawartość etyki. Do zadań współczesnej filozofii przyrody należy podejmowanie zagadnień nasuwanych przez wyniki nauk przyrodniczych, zwłaszcza fizyki, biologii etc, a także dyskusja na temat filozoficznych założeń teorii naukowych oraz porównywanie alternatywnych koncepcji świata, przyrody, natury.
- Ze względu na faktyczne osiągnięcia nauki współczesna filozofia przyrody nie będzie z mą konkurować czy też kwestionować wiarogodnych rezultatów teorii naukowych. Nie odgrywa ona roli zastępczej, jej tezy nie mają kwalifikacji apriorycznych prawd definitywnie ważnych. Zakłada ona raczej wyniki tych nauk, a jej rola polega głównie na stowarzyszeniu wiedzy przyrodniczej z wiedzą innych dziedzin. Podejmuje zagadnienia wielodyscyplinarne, które z reguły nie są roztrząsane tylko w jednej dziedzinie wiedzy, np. problem upływu czasu. Skuteczne opieranie się na wiedzy naukowej w trakcie dyskusji nad kwestiami filozoficznymi zakłada uznanie nieinstrumentalistycznego stanowiska w sprawie poznawczego statusu teorii naukowych.
- Filozofia przyrody nie utożsamia się z filozofią nauki zarówno w wersji analitycznej, jak i syntetycznej (J. J. C. Smart), mimo że badania nad podstawami nauk przyrodniczych, np. fizyki czy biologii, wymagają rzetelnej wiedzy przyrodniczej i filozoficznej. Oddzielanie filozofii przyrody od filozofii nauki może wydawać się mało przydatne, zwłaszcza jeśli tej drugiej nie będzie się ograniczać jedynie do logiki i metodologii nauki. Z pewnością jej wyniki stanowią integralną część filozofii przyrody, w której jest ponadto miejsce przede wszystkim na zagadnienia natury ontologicznej oraz na klasyczne zagadnienia filozoficzne, odwołujące się do zdroworozsądkowego obrazu przyrody, a także do doświadczenia potocznego.
- Problemy filozofii przyrody koncentrują się na zrozumieniu przyrody łącznie z człowiekiem, jego miejsca w przyrodzie. Z uwagi na związki między nauką, filozofią a zdrowym rozsądkiem oraz dokonujący się transfer wiedzy między tymi dziedzinami nieodzowna jest wielość metod angażowanych do rozwiązywania tych zagadnień. Ponieważ filozofia przyrody, podobnie jak np. filozofia religii, należy do stosowanych dyscyplin filozoficznych, przeto jej metodologiczne standardy są czerpane z ontologu lub epistemologii, które są uważane za czyste dyscypliny filozoficzne. Metody działów filozofii czystej są stosowane do rozwiązywania problemów aplikacyjnych działów filozofii, a więc także filozofii przyrody.
- Teoretyczną od praktycznej filozofii przyrody odróżnia się na tej podstawie, że pierwsza, w przeciwieństwie do drugiej, odnosi się do przyrody w sensie kartezjańskim, do przyrody bez antropopresji. W praktycznej filozofii przyrody rozpatruje się przyrodę łącznie z oddziaływaniami człowieka, łącznie z antropopresją. Praktyczną filozofię przyrody utożsamia się z kolei z etyką stosowaną do przyrody, z tzw. etyką środowiska {environmental ethics). Jakkolwiek w takiej etyce ma miejsce łączenie problemów empirycznych z normatywnymi, to opisowa wiedza o świecie nie wydaje się być pomocna w dyskusji nad normatywnymi aspektami zagadnień moralnych. Te ostatnie są w całości roztrząsane przez filozofów moralności. Ta problematyka jest ponadto niezależna od teoretycznej filozofii przyrody. Kartezjańskie ujęcie przyrody nie będzie zatem w żadnym razie przydatne przy rozwiązywaniu tego typu problemów.
- Wszystkie konstruktywne wątki występujące w powyższym programie, z wyjątkiem chyba tylko tego ostatniego (7), znajdują swój odpowiednik w tradycji scholastycznej, a zatem i w ośrodku szkoły lubelskiej. Wyjątkiem jest również to, że me deklarowano tu parcelacji problematyki filozofii przyrody między nauki przyrodnicze oraz filozofię przyrodo znawstwa.
Podejmowana w ośrodku filozoficznym KUL problematyka mieści się na płaszczyźnie metafilozoficznej, a dokładniej - metakosmologicznej (koncepcje filozofii przyrody), metanaukowej (filozofia nauk przyrodniczych) i metaprzedmiotowej (filozofia przyrody lub kosmologia filozoficzna).
Począwszy od połowy lat pięćdziesiątych włączono się aktywnie w nurt ożywionych dyskusji metakosmologicznych. Dopracowano się kilku wersji metodologicznego statusu filozofii przyrody. O złożoności tej problematyki świadczy kontrowersyjność każdego właściwie problemu wchodzącego w skład tego statusu. Przy tej okazji są najczęściej przywoływane spoza środowiska KUL publikacje J. Maritaina, F. Renoirte'a, D. Nysa, N. Luytena, A. G. van Melsena, D. Salmana. Z naszego środowiska były to głównie, obok wymienionych już autorów, prace ks. M. A. Krąpca, ks. S. Adamczyka i ks. S. Kamińskiego. Sporne okazały się proponowane rozwiązania kwestii punktu wyjścia filozofii przyrody. W przeciwieństwie do stanowiska Luytena, Melsena, a także Salmana, przyjęto, iż w jej punkcie wyjścia są dane doświadczenia potocznego i naukowego, przy obowiązującej kolejności tych rodzajów doświadczenia. Ze względu na nieodzowną jednorodność metodologiczną tego działu filozofii istotny jest postulat filozoficznej interpretacji tych danych. Jej wynikiem są fakty filozoficzne. Z pewnością też punkt wyjścia badań filozofii przyrody jest bogatszy w porównaniu z danymi wyjściowymi metafizyki ogólnej.
O złożoności przedmiotu filozofii przyrody świadczy chociażby próba oddzielenia go od jej zadań (rozumianych jako grupa zagadnień drugorzędnych, nie objętych definicją filozofii przyrody). Tychże zadań nie należy wtedy utożsamiać z celami filozofii przyrody, które są analogicznie takie same jak cele filozofii klasycznej w ogóle oraz cele jej poszczególnych działów. Uchylając wysuwaną nieraz trudność „mozaikowatości" filozofii przyrody, uważa się za jej przedmiot ciała naturalne (corpora naturalia), rozpatrywane w aspekcie rozciągłości (ilości), przestrzenności, czasowości oraz zmienności. Te cztery najogólniejsze właściwości ciał redukuje się czasem do ostatniej z tych kategorii. Formuła określająca przedmiot filozofii przyrody głosi wtedy, iż jest nim byt w aspekcie zmienności. Inna jest propozycja bardziej akcentująca egzystencjalny aspekt tego przedmiotu. Filozofia przyrody byłaby wtedy filozoficzną nauką zrelatywizowaną do aspektu bycia czymś realnie istniejącym w przyrodzie.
Dyskusje nad typowymi metodami filozofii przyrody koncentrowały się głównie na zagadnieniu stopni, rodzajów abstrakcji, a także na tzw. abstrakcji fizycznej jako specyficznej metodzie filozofii przyrody. "Wskazywano na typy rozumowań ostatecznie tłumaczących obiekty przyrody. Nieco inaczej wygląda ten problem, jeśli oddzielić filozofię przyrody rozumianą jako układ tez, a więc jako system, od traktowania jej jako pewnej całości postępowania badawczo-systematyzującego. Podkreśla się, że jej metoda będzie wtedy analogicznie taka sama jak w metafizyce. Jest to jedna z postaci uszczegółowienia metafizyki. Filozofia przyrody jest wtedy metafizyką szczegółową.
Ostatnia kwestia omawianego statusu metodologicznego dotyczy stosunku filozofii przyrody do innych działów filozofii klasycznej, do tez nieklasycznych systemów filozoficznych oraz do nauk przyrodniczych. W celu usystematyzowania tej problematyki wprowadzono odpowiednio zaadaptowane pojęcie językowego systemu otwartego i zamkniętego. Pozwoliło to w miarę klarownie stwierdzić, na które tezy filozofia perypatetycka jest zamknięta, a na które jest ona otwarta. Niewątpliwie jest ona, w tym również filozofia przyrody, otwarta na filozoficznie zinterpretowane wyniki nauk przyrodniczych. Ich wprowadzenie na jej grunt bez dokonania tej interpretacji czyniłoby słusznym zarzut mozaikowatości. Jest natomiast zamknięta na tezy innych, niepokrewnych systemów filozoficznych, np. monistycznych. W ramach klasycznej filozofii zaznaczył się spór o stosunek filozoafii przyrody do metafizyki. Zarysowały się cztery stanowiska, które uszeregujemy według stopnia zależności od metafizyki. Klasyczna problematyka kosmologiczna, maksymalnie zresztą zredukowana, wchodzi w sam trzon metafizyki, która ma stanowić cała filozofię (J. Kalinowski, M. A. Krąpiec). Filozofia przyrody jest metafizyką szczegółowa, która stanowi podstawę metafizyki ludzkiego działania (S. Kamiński). Z kolei filozofia przyrody jest metafizyka stosowaną. Zasady metafizyki stosuje się do świata anorganicznego. Filozofia przyrody jest uprawiana odgórnie, a więc wychodząc od metafizyki (S. Adamczyk, S. Mazierski). Filozofia przyrody jest w końcu autonomiczna w stosunku do metafizyki. W razie oddolnego uprawiania filozofii przyrody, a więc niezależnego od metafizyki, mamy autonomiczną filozofię przyrody, co jest też wspierane całokształtem budowanej teorii filozofii przyrody (K. Kłósak, postulatywnie S. Mazierski).
Do kontynuowania prac z zakresu metakosmologii inspiruje aktualna sytuacja organizacyjna na SFPOS. Utworzenie w jej ramach organizacyjnych nowego kierunku studiów wymaga teoretycznego zaasymiłowania tego faktycznego stanu w koncepcyjne ramy filozofii przyrody. Badania są w toku, niektóre wyniki już opublikowano. Ogólnie powiemy, że ten kierunek da się koncepcyjnie dostrzec w dotychczasowej tradycji uprawianej w tym środowisku filozofii przyrody, zwłaszcza jeśli uwzględnić uaktualniane jej wersje, proponowane również poza nurtem filozofii klasycznej (publikowane w wydawnictwach zbiorowych i niektórych czasopismach, np. „Philosophia Naturalis", prace z zakresu metafilozofii przyrody).
Kolejny obszar wyników dotyczy zagadnień metanaukowych (filozofia nauk przyrodniczych). Przedmiotem wielorakich dociekań metodologicznych są nauki przyrodnicze, od kosmologii przyrodniczej, poprzez fizykę, informatykę i teorię systemów, po różne nauki biologiczne. Poddaje się eksplikacyjnej, czasem też formalnej oraz kontekstowej, rekonstrukcji funkcjonujące w praktyce badawczej przyrodników struktury metodologiczne, zwane też jednostkami analizy metodologicznej. Są to w głównej mierze terminy, hipotezy lub prawa, teorie oraz tzw. maxi- lub superteorie, a także problemy. Dyskutuje się ich strukturę i dynamikę, a więc ich aspekt statyczny i temporalny, tzn. synchroniczny i diachroniczny, a także ich uwarunkowania historyczne oraz filozoficzne. Z ostatniego okresu przykładem służą m. in. historyczno-metodologiczne analizy procesu konstytuowania się dynamicznego obrazu Wszechświata oraz historyczno-filozoficznego kontekstu warunkującego J. L. Lagrange'a koncepcję matematyzacji mechaniki. Prezentuje się też różne sposoby stosowania logik wielowartościowych w nowszych teoriach fizykalnych oraz wzajemne związki między elementami empirycznymi oraz apriorycznymi w systemie fizyki i kosmologii przyrodniczej. Związki między teorią a doświadczeniem analizuje się na przykładzie relacji terminów teoretycznych i obserwacyjnych, ukazując też różne podstawy ich podziału. Systematyzacyjna funkcja teorii naukowej pozwala dostrzec różne aspekty wyjaśniania i przewidywania, a zwłaszcza rolę, jaką w niej odgrywają terminy i prawa teoretyczne oraz modele, a także takie kategorie, jak symetria i elegancja. Te ostatnie kategorie oraz ich poznawcze funkcje są analizowane w języku przedmiotowym dla wyróżnionych działów fizyki. W ramach pragmatyki nauk szczegółowych analizuje się warunki w postaci poznawczych i pozapoznawczych racji akceptacji bądź rejekcji takich struktur, a ponadto współczesne próby racjonalizacji zawartości kontekstu odkrycia. Analizuje się zagadnienie ewentualnych uzupełnień i korektur, które należałoby wprowadzić do tradycyjnie filozoficznych terminów, kontrowersyjnych na terenie filozofii klasycznej i kwantowej. Obiektem zainteresowania są zwłaszcza takie kategorie filozoficzne, jak realność, substancja, indywiduum, prawda, przyczynowość, determinizm, indeterminizm. W katedrach filozofii przyrody ożywionej analizuje się też ponadto takie np. problemy natury metodologicznej, jak przedmiot, zadania, metody i autonomia biologii, założenia i metodologiczny walor teorii abiogenezy, charakterystyka bioelektroniki oraz biomikroelektroniki.
Sfinalizowane na SFPOS doktoraty (około 30 do roku 1995) dotyczyły też w głównej mierze metodologicznych zagadnień filozofii przyrody oraz nauk przyrodniczych. Natomiast w pracach magisterskich (około 300 do roku 1995) proporcje te układały się odwrotnie, przeważały więc zagadnienia przedmiotowe, zwłaszcza z zakresu ochrony środowiska.
W osiąganych wynikach badań przedmiotowych stosunkowo większy udział mają tzw. katedry pomocnicze (Katedra Matematyki, Katedra Fizyki, Katedra Chemii, Katedra Biologii Ogólnej, Katedra Ochrony Środowiska). Ten udział zostanie z pewnością zintensyfikowany przez wspomniany już fakt powołania na tej Sekcji nowego kierunku studiów, czemu towarzyszy wspomniane już powoływanie nowych katedr o profilu przede wszystkim przyrodniczym. Do tej pory były to jednak głównie wyniki badań prowadzonych w Katedrach Filozofii Przyrody Nieożywionej, Filozofii Przyrody Ożywionej, Biologii Teoretycznej, a od 1974 r. także w Zakładzie i Katedrze Ochrony Środowiska.
Podejmowano niektóre zagadnienia klasycznej kosmologii filozoficznej, w szczególności kwestie atrybutów istniejących w przyrodzie ciał. Szerzej były rozpatrywane zwłaszcza problemy czasu i zmian, a konsekwentnie i problematyka przyczynowości, łącznie z celowością., a także kwestie determinizmu, indeterminizmu oraz praw przyrody. Tu należą też wybiórczo selekcjonowane zagadnienia kosmologii przyrodniczej oraz informatyki. Selektywnie potraktowano też zagadnienia szerzej rozumianej historii filozofii przyrody oraz nauk matematyczno-przyrodniczych.
Filozoficzno-przyrodnicze dociekania rzeczywistości biotycznej koncentrują się głównie na analizie klasycznych (arystotelesowsko-tomistycznych) i pozascholastycznych koncepcji życia, historii te) problematyki, pochodzenia, pogranicza i ewolucji biosfery, jej celowości. Badania te poprzedza się ustalaniem statusu epistemologiczno-metodologicznego filozofii przyrody ożywionej (przedmiot, metoda, zadania oraz związek z innymi działami filozofii, biologią oraz filozofią nauk biologicznych). Odrębny zbiór dotyczy bioelektroniki z elektromagnetyczną teorią życia oraz biochemii i paleobiochemii związków krzemu. W tym zbiorze mieszczą się zapoczątkowane przez ks. prof. W. Sedlaka badania nad kwestiami elektronicznych własności organizmów, elektronicznych aspektów ewolucji molekularnej, środowiska elektromagnetycznego i jego wpływu na organizmy. W kontynuacjach zwraca się głównie uwagę na bioelektronikę, jej filozoficzne i metodologiczne aspekty oraz na powstanie i wczesne etapy ewolucji życia. Stosunkowo najwięcej prac, zwłaszcza dyplomowych (magisterskich), finalizuje się w Katedrze Ochrony Środowiska. Najwięcej tu bowiem, przynajmniej do niedawna, samodzielnych, prowadzących seminaria pracowników nauki. Prace są orientowane bądź bardziej doświadczalnie, empirycznie, z uwzględnieniem aspektu psychologiczno-socjologicznego, bądź teoretycznie, humanistycznie, z uwzględnieniem aspektu filozoficznego, zwłaszcza etycznego. W miarę wszechstronne zrozumienie stanu zagrożenia środowiska życia, jego konsekwencji oraz możliwości zapobiegania jest pogłębiane filozoficzną wiedza o ontycznej strukturze świata i człowieka oraz wiedzą o filozoficznej teorii działania. Ten filozoficzny, szerzej - humanistyczny profil studiów cechuje też nowo powstały kierunek. Dziedziczy on zastaną na Wydziale Filozofii koncepcję badań i studiów nauk matematyczno-przyrodniczych w kontekście filozofii rozumianej zarówno maksymalistycznie, jak i minimalistycznie.
Takie koncepcje badań i studiów propagują organizowane przez tę Sekcję od pierwszej połowy lat sześćdziesiątych konferencje i sympozja naukowe oraz tzw. wiosenne sesje przyrodników, którym patronuje Koło Naukowe Studentów Filozofii Przyrody. Te okresowe zebrania oraz wystawy przy te] okazji organizowane służą zadaniom nie tylko poznawczym, ale i dydaktyczno -popularyzatorskim. To samo da się powiedzieć o publikacjach podręcznikowych, zbiorowych i monograficznych oraz o trzecim zeszycie „Roczników Filozoficznych" (Filozofia Przyrody i Ochrona Środowiska), zawierających prace przede wszystkim filozofów przyrody środowiska KUL.
Począwszy od połowy lat pięćdziesiątych włączono się aktywnie w nurt ożywionych dyskusji metakosmologicznych. Dopracowano się kilku wersji metodologicznego statusu filozofii przyrody. O złożoności tej problematyki świadczy kontrowersyjność każdego właściwie problemu wchodzącego w skład tego statusu. Przy tej okazji są najczęściej przywoływane spoza środowiska KUL publikacje J. Maritaina, F. Renoirte'a, D. Nysa, N. Luytena, A. G. van Melsena, D. Salmana. Z naszego środowiska były to głównie, obok wymienionych już autorów, prace ks. M. A. Krąpca, ks. S. Adamczyka i ks. S. Kamińskiego. Sporne okazały się proponowane rozwiązania kwestii punktu wyjścia filozofii przyrody. W przeciwieństwie do stanowiska Luytena, Melsena, a także Salmana, przyjęto, iż w jej punkcie wyjścia są dane doświadczenia potocznego i naukowego, przy obowiązującej kolejności tych rodzajów doświadczenia. Ze względu na nieodzowną jednorodność metodologiczną tego działu filozofii istotny jest postulat filozoficznej interpretacji tych danych. Jej wynikiem są fakty filozoficzne. Z pewnością też punkt wyjścia badań filozofii przyrody jest bogatszy w porównaniu z danymi wyjściowymi metafizyki ogólnej.
O złożoności przedmiotu filozofii przyrody świadczy chociażby próba oddzielenia go od jej zadań (rozumianych jako grupa zagadnień drugorzędnych, nie objętych definicją filozofii przyrody). Tychże zadań nie należy wtedy utożsamiać z celami filozofii przyrody, które są analogicznie takie same jak cele filozofii klasycznej w ogóle oraz cele jej poszczególnych działów. Uchylając wysuwaną nieraz trudność „mozaikowatości" filozofii przyrody, uważa się za jej przedmiot ciała naturalne (corpora naturalia), rozpatrywane w aspekcie rozciągłości (ilości), przestrzenności, czasowości oraz zmienności. Te cztery najogólniejsze właściwości ciał redukuje się czasem do ostatniej z tych kategorii. Formuła określająca przedmiot filozofii przyrody głosi wtedy, iż jest nim byt w aspekcie zmienności. Inna jest propozycja bardziej akcentująca egzystencjalny aspekt tego przedmiotu. Filozofia przyrody byłaby wtedy filozoficzną nauką zrelatywizowaną do aspektu bycia czymś realnie istniejącym w przyrodzie.
Dyskusje nad typowymi metodami filozofii przyrody koncentrowały się głównie na zagadnieniu stopni, rodzajów abstrakcji, a także na tzw. abstrakcji fizycznej jako specyficznej metodzie filozofii przyrody. "Wskazywano na typy rozumowań ostatecznie tłumaczących obiekty przyrody. Nieco inaczej wygląda ten problem, jeśli oddzielić filozofię przyrody rozumianą jako układ tez, a więc jako system, od traktowania jej jako pewnej całości postępowania badawczo-systematyzującego. Podkreśla się, że jej metoda będzie wtedy analogicznie taka sama jak w metafizyce. Jest to jedna z postaci uszczegółowienia metafizyki. Filozofia przyrody jest wtedy metafizyką szczegółową.
Ostatnia kwestia omawianego statusu metodologicznego dotyczy stosunku filozofii przyrody do innych działów filozofii klasycznej, do tez nieklasycznych systemów filozoficznych oraz do nauk przyrodniczych. W celu usystematyzowania tej problematyki wprowadzono odpowiednio zaadaptowane pojęcie językowego systemu otwartego i zamkniętego. Pozwoliło to w miarę klarownie stwierdzić, na które tezy filozofia perypatetycka jest zamknięta, a na które jest ona otwarta. Niewątpliwie jest ona, w tym również filozofia przyrody, otwarta na filozoficznie zinterpretowane wyniki nauk przyrodniczych. Ich wprowadzenie na jej grunt bez dokonania tej interpretacji czyniłoby słusznym zarzut mozaikowatości. Jest natomiast zamknięta na tezy innych, niepokrewnych systemów filozoficznych, np. monistycznych. W ramach klasycznej filozofii zaznaczył się spór o stosunek filozoafii przyrody do metafizyki. Zarysowały się cztery stanowiska, które uszeregujemy według stopnia zależności od metafizyki. Klasyczna problematyka kosmologiczna, maksymalnie zresztą zredukowana, wchodzi w sam trzon metafizyki, która ma stanowić cała filozofię (J. Kalinowski, M. A. Krąpiec). Filozofia przyrody jest metafizyką szczegółowa, która stanowi podstawę metafizyki ludzkiego działania (S. Kamiński). Z kolei filozofia przyrody jest metafizyka stosowaną. Zasady metafizyki stosuje się do świata anorganicznego. Filozofia przyrody jest uprawiana odgórnie, a więc wychodząc od metafizyki (S. Adamczyk, S. Mazierski). Filozofia przyrody jest w końcu autonomiczna w stosunku do metafizyki. W razie oddolnego uprawiania filozofii przyrody, a więc niezależnego od metafizyki, mamy autonomiczną filozofię przyrody, co jest też wspierane całokształtem budowanej teorii filozofii przyrody (K. Kłósak, postulatywnie S. Mazierski).
Do kontynuowania prac z zakresu metakosmologii inspiruje aktualna sytuacja organizacyjna na SFPOS. Utworzenie w jej ramach organizacyjnych nowego kierunku studiów wymaga teoretycznego zaasymiłowania tego faktycznego stanu w koncepcyjne ramy filozofii przyrody. Badania są w toku, niektóre wyniki już opublikowano. Ogólnie powiemy, że ten kierunek da się koncepcyjnie dostrzec w dotychczasowej tradycji uprawianej w tym środowisku filozofii przyrody, zwłaszcza jeśli uwzględnić uaktualniane jej wersje, proponowane również poza nurtem filozofii klasycznej (publikowane w wydawnictwach zbiorowych i niektórych czasopismach, np. „Philosophia Naturalis", prace z zakresu metafilozofii przyrody).
Kolejny obszar wyników dotyczy zagadnień metanaukowych (filozofia nauk przyrodniczych). Przedmiotem wielorakich dociekań metodologicznych są nauki przyrodnicze, od kosmologii przyrodniczej, poprzez fizykę, informatykę i teorię systemów, po różne nauki biologiczne. Poddaje się eksplikacyjnej, czasem też formalnej oraz kontekstowej, rekonstrukcji funkcjonujące w praktyce badawczej przyrodników struktury metodologiczne, zwane też jednostkami analizy metodologicznej. Są to w głównej mierze terminy, hipotezy lub prawa, teorie oraz tzw. maxi- lub superteorie, a także problemy. Dyskutuje się ich strukturę i dynamikę, a więc ich aspekt statyczny i temporalny, tzn. synchroniczny i diachroniczny, a także ich uwarunkowania historyczne oraz filozoficzne. Z ostatniego okresu przykładem służą m. in. historyczno-metodologiczne analizy procesu konstytuowania się dynamicznego obrazu Wszechświata oraz historyczno-filozoficznego kontekstu warunkującego J. L. Lagrange'a koncepcję matematyzacji mechaniki. Prezentuje się też różne sposoby stosowania logik wielowartościowych w nowszych teoriach fizykalnych oraz wzajemne związki między elementami empirycznymi oraz apriorycznymi w systemie fizyki i kosmologii przyrodniczej. Związki między teorią a doświadczeniem analizuje się na przykładzie relacji terminów teoretycznych i obserwacyjnych, ukazując też różne podstawy ich podziału. Systematyzacyjna funkcja teorii naukowej pozwala dostrzec różne aspekty wyjaśniania i przewidywania, a zwłaszcza rolę, jaką w niej odgrywają terminy i prawa teoretyczne oraz modele, a także takie kategorie, jak symetria i elegancja. Te ostatnie kategorie oraz ich poznawcze funkcje są analizowane w języku przedmiotowym dla wyróżnionych działów fizyki. W ramach pragmatyki nauk szczegółowych analizuje się warunki w postaci poznawczych i pozapoznawczych racji akceptacji bądź rejekcji takich struktur, a ponadto współczesne próby racjonalizacji zawartości kontekstu odkrycia. Analizuje się zagadnienie ewentualnych uzupełnień i korektur, które należałoby wprowadzić do tradycyjnie filozoficznych terminów, kontrowersyjnych na terenie filozofii klasycznej i kwantowej. Obiektem zainteresowania są zwłaszcza takie kategorie filozoficzne, jak realność, substancja, indywiduum, prawda, przyczynowość, determinizm, indeterminizm. W katedrach filozofii przyrody ożywionej analizuje się też ponadto takie np. problemy natury metodologicznej, jak przedmiot, zadania, metody i autonomia biologii, założenia i metodologiczny walor teorii abiogenezy, charakterystyka bioelektroniki oraz biomikroelektroniki.
Sfinalizowane na SFPOS doktoraty (około 30 do roku 1995) dotyczyły też w głównej mierze metodologicznych zagadnień filozofii przyrody oraz nauk przyrodniczych. Natomiast w pracach magisterskich (około 300 do roku 1995) proporcje te układały się odwrotnie, przeważały więc zagadnienia przedmiotowe, zwłaszcza z zakresu ochrony środowiska.
W osiąganych wynikach badań przedmiotowych stosunkowo większy udział mają tzw. katedry pomocnicze (Katedra Matematyki, Katedra Fizyki, Katedra Chemii, Katedra Biologii Ogólnej, Katedra Ochrony Środowiska). Ten udział zostanie z pewnością zintensyfikowany przez wspomniany już fakt powołania na tej Sekcji nowego kierunku studiów, czemu towarzyszy wspomniane już powoływanie nowych katedr o profilu przede wszystkim przyrodniczym. Do tej pory były to jednak głównie wyniki badań prowadzonych w Katedrach Filozofii Przyrody Nieożywionej, Filozofii Przyrody Ożywionej, Biologii Teoretycznej, a od 1974 r. także w Zakładzie i Katedrze Ochrony Środowiska.
Podejmowano niektóre zagadnienia klasycznej kosmologii filozoficznej, w szczególności kwestie atrybutów istniejących w przyrodzie ciał. Szerzej były rozpatrywane zwłaszcza problemy czasu i zmian, a konsekwentnie i problematyka przyczynowości, łącznie z celowością., a także kwestie determinizmu, indeterminizmu oraz praw przyrody. Tu należą też wybiórczo selekcjonowane zagadnienia kosmologii przyrodniczej oraz informatyki. Selektywnie potraktowano też zagadnienia szerzej rozumianej historii filozofii przyrody oraz nauk matematyczno-przyrodniczych.
Filozoficzno-przyrodnicze dociekania rzeczywistości biotycznej koncentrują się głównie na analizie klasycznych (arystotelesowsko-tomistycznych) i pozascholastycznych koncepcji życia, historii te) problematyki, pochodzenia, pogranicza i ewolucji biosfery, jej celowości. Badania te poprzedza się ustalaniem statusu epistemologiczno-metodologicznego filozofii przyrody ożywionej (przedmiot, metoda, zadania oraz związek z innymi działami filozofii, biologią oraz filozofią nauk biologicznych). Odrębny zbiór dotyczy bioelektroniki z elektromagnetyczną teorią życia oraz biochemii i paleobiochemii związków krzemu. W tym zbiorze mieszczą się zapoczątkowane przez ks. prof. W. Sedlaka badania nad kwestiami elektronicznych własności organizmów, elektronicznych aspektów ewolucji molekularnej, środowiska elektromagnetycznego i jego wpływu na organizmy. W kontynuacjach zwraca się głównie uwagę na bioelektronikę, jej filozoficzne i metodologiczne aspekty oraz na powstanie i wczesne etapy ewolucji życia. Stosunkowo najwięcej prac, zwłaszcza dyplomowych (magisterskich), finalizuje się w Katedrze Ochrony Środowiska. Najwięcej tu bowiem, przynajmniej do niedawna, samodzielnych, prowadzących seminaria pracowników nauki. Prace są orientowane bądź bardziej doświadczalnie, empirycznie, z uwzględnieniem aspektu psychologiczno-socjologicznego, bądź teoretycznie, humanistycznie, z uwzględnieniem aspektu filozoficznego, zwłaszcza etycznego. W miarę wszechstronne zrozumienie stanu zagrożenia środowiska życia, jego konsekwencji oraz możliwości zapobiegania jest pogłębiane filozoficzną wiedza o ontycznej strukturze świata i człowieka oraz wiedzą o filozoficznej teorii działania. Ten filozoficzny, szerzej - humanistyczny profil studiów cechuje też nowo powstały kierunek. Dziedziczy on zastaną na Wydziale Filozofii koncepcję badań i studiów nauk matematyczno-przyrodniczych w kontekście filozofii rozumianej zarówno maksymalistycznie, jak i minimalistycznie.
Takie koncepcje badań i studiów propagują organizowane przez tę Sekcję od pierwszej połowy lat sześćdziesiątych konferencje i sympozja naukowe oraz tzw. wiosenne sesje przyrodników, którym patronuje Koło Naukowe Studentów Filozofii Przyrody. Te okresowe zebrania oraz wystawy przy te] okazji organizowane służą zadaniom nie tylko poznawczym, ale i dydaktyczno -popularyzatorskim. To samo da się powiedzieć o publikacjach podręcznikowych, zbiorowych i monograficznych oraz o trzecim zeszycie „Roczników Filozoficznych" (Filozofia Przyrody i Ochrona Środowiska), zawierających prace przede wszystkim filozofów przyrody środowiska KUL.
1 Dzieje pierwszego okresu rozwoju Sekcji przedstawia S. Mazierski w artykule pt. Z dziejów filozofii przyrody na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, Roczniki Filozoficzne, 16 (1968), z. 3, s. 6-14.
[przytoczony wyżej tekst pochodzi z Księgi Jubileuszowej na 50-lecie Wydziału Filozofii KUL. A. B. Stępień, J. Wojtysiak (red.). Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2000, s. 88-95]
Autor: Andrzej Zykubek
Ostatnia aktualizacja: 02.04.2009, godz. 09:49 - Andrzej Zykubek
Ostatnia aktualizacja: 02.04.2009, godz. 09:49 - Andrzej Zykubek
