Wprowadzenie

Andrzej Szostek MIC

 

W serii „Papieża Wojtyły posługa myślenia”, wydawanej przez Instytut Jana Pawła II KUL, opublikowano już cztery książki[1]. Jak podkreślał jej redaktor, ks. Alfred Wierzbicki, seria ta „wychodzi naprzeciw podwójnej potrzebie. Należy w pewien sposób podsumować stan badań nad intelektualnym dziedzictwem Karola Wojtyły – Jana Pawła II, a po wtóre autentyczność życia intelektualnego domaga się, aby myśl tę twórczo i krytycznie konfrontować, a nawet rozwijać, poprzez odniesienie jej do nowych kulturowych i intelektualnych kontekstów”[2]. Książka prof. Jerzego W. Gałkowskiego znakomicie wpisuje się w oba te zamysły całej serii wydawniczej. Skromny tytuł książki „Szkice o filozofii Karola Wojtyły” i ostrożne zastrzeżenie uczynione przez Autora zaraz na początku wstępu, iż „przedstawione tutaj rozważania nad filozofią Karola Wojtyły mają charakter szkicowy. Nie stanowią zupełnego jej przedstawienia” dobrze wprawdzie oddają charakter zawartych w niej rozważań (a także pokorną postawę jej Autora), ale zarazem niemało obiecują. Szkic to nie pretendujące do zupełności opracowanie tematu, zamknięte jakąś definitywną konkluzją. Szkic to raczej zarysowanie problemu prowokujący do jego dalszego przemyślenia. Tak właśnie traktuje swe przemyślenia Autor. Czyni tak z dwóch co najmniej powodów. Po pierwsze, on sam nie lubi spieszyć się z pochopnymi i zbyt stanowczo brzmiącymi tezami. Wprawdzie daje wyraz swoim poglądom, wprawdzie podejmuje dyskusję z tymi, którzy ich nie podzielają, ale chętnie szuka inspirujących pomysłów u innych i zachęca adresatów swych tekstów do dalszych, oby coraz głębszych i pełniejszych analiz. Tego się zresztą uczył przez długie lata u Mistrza Karola Wojtyły, który – jak trafnie w cytowanym wyżej wstępie Autor zauważa: „swoją postawą, swoim działaniem – szczególnie na prowadzonych seminariach – zachęcał do odwagi myślenia”, a zarazem swoich poglądów „bronił zdecydowanie i konsekwentnie, choć zawsze z szacunkiem do adwersarzy, zgodnie z łacińskim adagium suaviter in modo, fortiter in re”. Cała filozofia Wojtyły taki zdaje się mieć charakter – i to drugi powód usprawiedliwiający szkicowy styl zawartych w książce rozważań. Karol Wojtyła starał się łączyć w swych antropologicznych i etycznych analizach dwa nurty filozoficzne: arystotelesowsko-tomistyczną „filozofię bytu” z „filozofią świadomości”, o proweniencji fenomenologicznej. Jak podkreśla prof. Gałkowski, myśl Wojtyły inspirowana była także Kantowskim rozumieniem osoby oraz kojarzonym zwykle z D. Hume’em naciskiem na doświadczalny punkt wyjścia w filozofii człowieka i moralności. Dodajmy do tego perspektywę teologiczną, stale obecną w tle nawet ściśle filozoficznych rozważań Karola Wojtyły, a jeszcze silniej obecną w jego papieskich wypowiedziach – i oto mamy Karola Wojtyły/Jana Pawła II wizję ludzkiej osoby, którą trudno jednoznacznie sprowadzić do jakiejkolwiek znanej „szkoły filozoficznej”. Zdaniem prof. Gałkowskiego nie jest to wizja eklektyczna – i w swych analizach stara się on ukazać jej spójność – ale w oczywisty sposób skłania ona do dalszych przemyśleń i ma w tym sensie charakter nieuchronnie otwarty. Szkic więc to świadomie wybrany przez Autora styl rozważań, odpowiadający jego własnym preferencjom filozoficznym, harmonizujący zarazem ze specyfiką filozofii Wojtyły; styl zmuszający wręcz myślących i uważnych czytelników do twórczej kontynuacji tych rozważań.

 

To wskazuje, jak tę książkę czytać. Nie jak podręcznik ani monografię skupioną na analizie jednego problemu badawczego, ale raczej jak zachętę do rozważenia wielu szczegółowych zagadnień, których punktem odniesienia jest człowiek uwikłany w szereg różnorakich, niekiedy trudnych do rozwikłania konfliktów. Co to znaczy, że człowiek jest wolny? Na czym polega przysługująca mu godność i co z niej wynika? Czym jest sumienie i dlaczego wyprowadza ona podmiot ku transcendencji? Czy i w jakim sensie należy respektować prawo naturalne? Jak rozumieć społeczny wymiar bytowania człowieka? Co kryje się za ideą i postulatem personalizmu? Czy rzeczywiście osoba ludzka osiąga swoją pełnię tylko poprzez dar z siebie? Czy globalizacja to szansa rozwoju człowieka, czy jej poważne zagrożenie? Jaki jest istotny sens i doniosłość kultury? Jaki jest związek między filozoficzną refleksją o człowieku a perspektywą teologiczną? To tylko niektóre z pytań, które podejmuje w swych szkicach prof. Gałkowski. Przewodnikiem w tych rozważaniach jest Karol Wojtyła/Jan Paweł II. Autor stale do jego myśli nawiązuje, starając się pokazać, że zarówno dla niego samego, jak i dla czytelnika myśl ta stanowi cenną inspirację i swoisty drogowskaz. Warto więc wybierać poszczególne zawarte w książce przemyślenia, kierując się raczej własnymi zainteresowaniami, niż poszukiwaniem całościowego wykładu filozofii Karola Wojtyły. Autor wielokrotnie odwołuje się do tych samych założeń antropologicznych i etycznych swego Mistrza. Tłumaczy się to nie tylko tym, że zawarte w książce teksty pochodzą z wielu różnych, wcześnie już wygłaszanych i publikowanych jego wystąpień, ale także tym, że te fundamentalne założenia z reguły trzeba przywoływać, by na nich oprzeć refleksję nad bardziej szczegółowymi zagadnieniami. Poszczególne teksty Autora mają w tym sensie charakter autonomiczny.

 

Tych, którzy pamiętają, ile uwagi krytycznej poświęcił Autor problematyce pracy ludzkiej, może dziwić to, że w tej książce jest ona niemal nieobecna. Prof. Gałkowski świadomie ją pominął, odwołując się do wcześniej publikowanej monografii tej właśnie kwestii poświęconej[3]. Natomiast jednym z najczęściej powracających tematów jest kwestia wspomnianego łączenia perspektywy „obiektywistycznej” (rozwijanej w ramach tradycji tomistycznej) z perspektywą „subiektywistyczną”, specyficzną dla nurtu fenomenologicznego w filozofii człowieka. Autor skłania się do uznania, iż dla Wojtyły punktem wyjścia i fundamentem rozważań jest filozofia św. Tomasza z Akwinu, której dopełnieniem są fenomenologiczne analizy podmiotowości ludzkiej osoby. Zarazem jednak wielokrotnie podkreśla, iż analizy te nie tylko nie podważają założeń „filozofii bytu”, ale wręcz są jej niezbędnym dopełnieniem. Wrażliwość na tę podmiotową perspektywę rozważań o człowieku rozwinął Autor już wcześniej. Warto przypomnieć, że swą dysertację doktorską, pisaną pod kierunkiem Karola Wojtyły, poświęcił on myśli bł. Jana Dunsa Szkota, który nie przypadkiem nazywany jest doctor subtilis. Styl jego rozważań można traktować jako średniowieczną antycypację dwudziestowiecznej fenomenologii. Profesor Gałkowski niejednokrotnie wyrażał swoje uznanie dla subtelności analiz Jana Dunsa Szkota i stąd chyba płynie jego wrażliwość na subtelne analizy Karola Wojtyły/św. Jana Pawła II. W książce można odnaleźć odwołania do rozważań tego średniowiecznego myśliciela – ale nie tylko do niego. Autor przywołuje także I. Kanta, E. Fromma, A. Camusa, J. P. Sartre’a, J. Auberta, J. Woronieckiego i wielu innych autorów. Czyni to w przekonaniu, że myśl Karola Wojtyły wpisuje się w szerszy filozoficzny nurt myślenia i to wpisuje się w sposób zasługujący na uwagę i prowokujący do dalszych przemyśleń.

 

Jak wspomniałem, Autor nawiązuje też do teologicznych rozważań Mistrza, który od października 1978 roku kierował nawą Kościoła jako następca św. Piotra. Prof. Gałkowski świadom jest różnicy między filozoficzną a teologiczną płaszczyzną rozważań, ale wie też, że inspiracją dla analiz filozoficznych mogą też być – i często bywają – problemy teologiczne. Warte uwagi są tu zwłaszcza refleksje Autora, przecież świadomego i zdeklarowanego członka Kościoła katolickiego, na temat królewskiego kapłaństwa, zakorzenionego w sakramencie chrztu. Prof. Gałkowski nie rozwija refleksji teologicznej, zaledwie ją szkicuje, jego teksty odnoszą się głównie do filozoficznych prac Karola Wojtyły, ale warto zauważyć również ten wątek rozważań, który zachęca do rozwinięcia jego przemyśleń także w perspektywie teologicznej.

 

Książka zakłada u czytelnika pewną wiedzę i kulturę filozoficzną. Autor nie wykłada tomizmu, raczej się do niego odwołuje, zakładając elementarną erudycję filozoficzną czytelnika. Podobnie ma się rzecz z fenomenologią i innymi nurtami w filozofii. Również poziom prowadzonych analiz wymaga znajomości zasad prowadzenia dyskursu filozoficznego. Czy to znaczy, że książka adresowana jest wyłącznie do wąskiego kręgu odbiorców filozoficznie wykształconych? Niekoniecznie. Owszem, warto, by czytelnik niezaznajomiony z szerszym dyskursem filozoficznym uzupełnił swą wiedzę ogólnofilozoficzną, ale nietrudno ją nabyć w elementarnym wymiarze, korzystając choćby z „Wikipedii”. Problemy filozoficzne i etyczne dotykają każdego człowieka i jeśli ktoś chce więcej na ten temat wiedzieć musi ten trud samodokształcenia podjąć. Pośrednio więc książka ta zachęca czytelników do zainteresowania się problemami filozoficznymi ważnymi dla rozważenia własnych problemów życiowych – i to także jest cenny walor książki. Dodajmy jednak, że Autor nie nasyca swych rozważań nadmiernym terminologicznym bagażem filozoficznym, pisze raczej prosto, formułuje swe myśli językiem zrozumiałym dla każdego myślącego czytelnika, nawet nieznającego meandrów historii filozofii, stawia pytania i propozycje odpowiedzi na nie, prowokując go do własnych przemyśleń, nawet jeśli wymagają one poszerzenia własnej wiedzy filozoficznej. Jest to w tym sensie zachęta do pogłębiania własnej samowiedzy, do budowania własnej filozofii życia. W szczególności jest to zachęta, by przemyślenia Karola Wojtyły/św. Jana Pawła II były inspiracją do budowania własnego projektu życiowego. Warto ten trud podjąć – i warto w tym duchu czytać tę książkę.

 

Andrzej Szostek MIC

 

 

[1] Są to: R. Buttiglione, Myśl Karola Wojtyły, przeł. J. Merecki, Lublin 2010, A. Scola, Doświadczenie człowieka. U źródeł nauczania Jana Pawła II, przeł. P. Mikulska, Lublin 2003, A. M. Wierzbicki, Polska Jana Pawła II, Lublin 2011 oraz A. S z o s t e k, Śladami myśli Świętego. Osoba ludzka pasją Jana Pawła II, Lublin 2014.

[2] A. Wierzbicki, „Papieża Wojtyły Posługa Myślenia”. Wprowadzenie, w: R. Buttiglione, Myśl Karola Wojtyły, dz. cyt., s. 6.

[3] Por. J. Gałkowski, Ziemski los człowieka, Lublin 2004. Dodać można, że Autor poświęcił wiele uwagi pracy ludzkiej w ujęciu Jana Pawła II w książce Człowiek – praca 

– wartości, Lublin 2012, por. zwł. s. 127–238.

 

 

[galkowski_szkice_wprowadzenie_i_wstep.pdf]