KONSPEKT WYKŁADU Z "TEORII NAUKI"
MATERIAŁ DO EGZAMINU DLA EKSTERNISTÓW

---

podręcznik:

• S. Kamiński, Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin: TN KUL 1981 / wyd. 3
• S. Kamiński, Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, Lublin: TN KUL 1992 (strony wg wydania czwartego)
• Hajduk Z., Metodologia nauk przyrodniczych, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 2002.

*OGÓLNE UWAGI WPROWADZAJĄCE DO WYKŁADU
Krótkie dzieje refleksji nad nauką i filozofią nauki

*WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU NAUKA 5

1) Nazwa i charakter wykładu

- filozofia nauki - teoria nauki - ogólna metodologia nauki

2) Bibliografia filozofii nauki od 1971-1992 323-340

3) Współczesne znaczenie nauki

- fetysz? etykietka naukowości
- monopolizacja poznania: wartościowe? racjonalne?

4) Znaczenie namysłu nad nauką

- ogólnokulturowe
- dla naukowca: przyrodnika, humanisty, filozofa

5) Wieloznaczność terminu nauka w języku polskim 11

- wieloznaczność potencjalna i aktualna 12
a) typologiczna charakterystyka nauki
podstawowe typy desygnatów nazwy nauka 12
1) forma poznania 14
2) poznanie określonego rodzaju

3) dziedzina kultury
b) treściowa charakterystyka nauki
bliskoznaczniki:
poznanie (czynnościowe rozumienie nauki) 24
"znać", to know

wiedza (wytworowe rozumienie nauki) i jej cechy:
racjonalna - irracjonalna (od mitu do logosu)
systematyczna - niesystematyczna - uzasadniona

ogólna - specjalistyczna
teoretyczna - praktyczna
potoczna, zdroworozsądkowa 25
informacja naukowa (faktografia)
erudycja (polihistor, ekspert)
mądrość
wiara, przekonanie (faith - belief)
autorytet
protonauka / pseudonauka
filozofia

c) filozoficzne uwagi o nauce 19
charakterystyka - przybliżona - nauki przez wskazanie na: 20
dzieje (genezę)
strukturę
funkcję
zastosowania (aplikacje)

1) charakterystyka semiotyczna
językowe ujęcie nauki (zakres i treść terminu "nauka") 21
czy istnieje jedna zwięzła definicja nauki? 22
poznawcze ujęcie nauki 21
rzeczowe ujęcie nauki 21

2) charakterystyka epistemologiczna 23
poznawcza wartość poznania naukowego
miejsce poznania naukowego wśród innych typów poznania / wiedzy
scjentyzm i antyscjentyzm 28

3) charakterystyka ontologiczna 29
czy istnieje nauka w ogóle? 31
Jak istnieją poszczególne nauki? (tak, jak inne wytwory kultury - artefakty)
rozwiązanie w ramach teorii powszechników 29

4) analogiczny charakter pojęcia nauki 18

6) Typy nauk o nauce 32

a) uwagi ogólne
przedmiot materialny i formalny poznania / nauki 1874
nauki przedmiotowe i metanauki 33
metanauki: szeroko jako nauki o nauce 45
wąsko jako metamatematyka i metalogika

b) różne określenia nauk o nauce
(nazwa w zależności od tradycji i podejścia) 33, 4041
filozofia nauki (anglosaskie / klasyczne) 39
teoria nauki 41
naukoznawstwo 3331
epistemologia 41
metodologia nauk - metodologia nauki
logika wiedzy, logika nauki (R. Carnap)
formalna metodologia nauki

c) typologiczne sposoby uporządkowania nauk o nauce
uporządkowania typologiczne (nie są one rozłączne!) 35
wielość nauk o nauce, bo: 33
istnieje wiele nauk (szczegółowych)
złożoność zjawiska nauki

d) typologia ze względu na zadania:
teoretyczne - praktyczne 36
opisowe - wyjaśniające - normatywne

e) typologia ze względu na charakter (nachylenie): 35
humanistyczne 35
traktują naukę jako doniosły fakt kulturowy
formalne 36
traktują naukę jako formę poznania
filozoficzne 35
traktują naukę jako pewien byt lub poznanie,
szukając jego ostatecznych racji i uwarunkowań
termin filozofia nauki 39

f) podział K. Ajdukiewicza
logika (metodologia) apragmatyczna - pragmatyczna

g) charakterystyka poszczególnych typów nauk o nauce 38
- historia nauki 39
dwa znaczenia: tradycyjne i postkuhnowskie
- psychologia nauki (psychologia naukowców) 45
- socjologia nauki 45
- ekonomia i polityka nauki 46
- teoria nauki 41
- logika nauki / logika wiedzy / logiczna teoria nauki 42
- metodologia nauki 42
ogólna - szczegółowa
pragmatyczna - apragmatyczna
metodyka (pracy naukowej) a metodologia 43
- pedagogika nauki / dydaktyka
- etyka nauki (etyka naukowców)
- teologia nauki

*NATURA NAUKI - systematyczna charakterystyka pojęcia nauki 183

określenie "natury" nauki przez wskazanie na jej: przedmiot, cel (funkcje), metodę, strukturę i genezę 183

problemy związane z definicją nauki:
definicja sprawozdawcza, regulująca, postulująca
definicja treściowa i zakresowa 183
określenie natury nauki jako problem definicji nauki
jako quaestio facti et iuris 184

1) * Przedmiot i cel poznania naukowego 184

a) przedmiot nauki
pluralizm bytowy: przedmiotem nauki może być wszystko, co istnieje
problemy etyczne
- przedmiot materialny i formalny
- przedmiot w punkcie wyjścia i punkcie dojścia187
- przedmiot nauk przyrodniczych i humanistycznych
swoistość przedmiotu poznania humanistycznego i historycznego
spór między naturalizmem i antynaturalizmem
Bocheński: humanizm jest zabobonem!
fakt, zjawisko, zdarzenie, stan rzeczy 1873
fakt naukowy, czysty, obiektywny... 189
czyste dane doświadczenia i obiektywny świat 186
(wszelkie poznanie jest zinterpretowane, co nie znaczy, że subiektywne)
problem, problematyka, pytanie jako punkt wyjścia badania naukowego 168
zagadnienie ogólności przedmiotu (scientia non est de singularibus) 191

b) cele poznania naukowego 192
cele teoretyczne i praktyczne (normatywne) 193, 195
cele przedmiotowe i podmiotowe 198

1) cel podmiotowy (finis operantis) 192
- cele naukowca: motywy, pobudki
zainteresowania intelektualne 192, 194
pogląd na świat (światopogląd) 194
uzasadnianie norm postępowania 195
wychowywanie uczonych 195

2) cel przedmiotowy (finis operis)
cele samej nauki: opis, wyjaśnienie, teoria naukowa 197
opis naukowy (opis wyjaśniający) 19613, 197
- w kategoriach: genezy, struktury, funkcji
- opis przyczynowy
wyjaśnianie w modelu Hempela-Oppenheima-Poppera) 198
typy wyjaśniania: strukturalne, funkcjonalne, genetyczne 198
wyjaśnianie a przewidywanie
wyjaśnianie a rozumienie 198
wyjaśnianie a uzasadnianie
- dwa warunki przyjmowania twierdzeń w nauce:
a) intersubiektywna sensowność
b) intersubiektywna sprawdzalność
teoria naukowa (system wiedzy)
perypatetycka teoria nauki 197

3) owoce nauki 192, 195
cele autonomiczne i owoce nauki
autoteleologiczność poznania naukowego: poznanie dla poznania? - "najbardziej praktyczna jest teoria"

2) * Metoda uprawiania nauki 200

a) metoda naukowa jako wyznacznik i sprawdzian naukowości 200
b) pojęcie metody201
c) pojęcie metody naukowej 202
jedna (uniwersalna) czy wiele? 201, 206
normatywny charakter metody
krytyka pojęcia metody naukowej przez P. Feyerabenda

d) typy metod naukowych
1) metoda dedukcyjna
2) metoda redukcyjna (filozofii klasycznej)
3) metody indukcyjne:
przyrodoznawcza
humanistyczna (historyczna)
statystyczna
4) metoda algorytmiczna: pojęcie algorytmu

e) spory o metodę poznania nauk empirycznych między:
1) racjonalizmem i irracjonalizmem 207
2) empiryzmem i aprioryzmem 208
3) indukcjonizmem i dedukcjonizmem 211
4) idiografizmem i nomotetyzmem (przy omawianiu nauk humanistycznych)
5) naturalizmem i antynaturalizmem
(dotyczy nauk humanistycznych) 152

* f) METODA DEDUKCYJNA

uwaga - korzystać z:
K. Ajdukiewicz, Logika pragmatyczna,Warszawa 1965, 1975 (ss. 62-85, 173-246).
Borkowski Ludwig, Logika formalna, Warszawa 1970. lub Borkowski Ludwig, Elementy logiki formalnej, Warszawa: PWN 1972 (lub inne wydania).

1) dzieje metody aksjomatyczno-dedukcyjnej

2) pojęcie metody dedukcyjnej (aksjomatyczno-dedukcyjnej)

3) pojęcie i struktura systemu dedukcyjnego

4) etapy w rozwoju metody dedukcyjnej:
stadium intuicyjne
stadium aksjomatyczne
na czym polega aksjomatyzacja pewnej dziedziny?
stadium sformalizowane
definiowanie sensu terminów pierwotnych i wprowadzanie terminów wtórnych

5) zasadnicze pojęcia związane z metodą dedukcyjną
pojęcie konsekwencji
wyrażenie sensowne i prawdziwe
dowód i dowodzenie
rachunek logiczny i jego konstruowanie

6) własności systemów sformalizowanych
niesprzeczność
zupełność (mocność)
rozstrzygalność
kategoryczność
niezależność aksjomatów

7) filozofia logiki i matematyki
stanowiska: 122, 287
logicyzm: G. Frege i B. Russell
formalizm: D. Hilbert
intuicjonizm (konstruktywizm): J.L.E. Brouwer, A. Heyting*

g) METODA INDUKCYJNA (przyrodoznawcza)

1) sposoby patrzenia na metodę nauk empirycznych

indukcjonizm (tradycyjnie)
antyindukcjonizm (hipotetyzm)

2) problem indukcji 21236

3) kontekst uzasadniania i kontekst odkrycia (H. Reichenbach)

4) etapy operacji naukotwórczych 203

stawianie pytań 203
- punkt wyjścia poznania:
pierwsze dane / założenia
pierwsze fakty
pierwsze pytania
pytania wiedzotwórcze
zbieranie danych doświadczenia
(ustalanie faktu naukowego)
- obserwacja
jakościowa i ilościowa
liczenie i pomiar
- eksperyment
typy
- eksperyment w naukach humanistycznych
- opis naukowy / typy
wyjaśnianie, interpretowanie i uogólnianie
- wyjaśnianie poprzez prawa

prawo naukowe
prawo nauki i prawo przyrody
- typy uogólnień (typy praw):
ścisłe - przybliżone

jakościowe - ilościowe
1. uogólnienie sprawozdawcze
2. uogólnienie historyczne
3. ścisłe jako prawo naukowe
- wyjaśnianie poprzez hipotezy
hipoteza naukowa
budowanie teorii naukowej
etymologia: theoria (=speculatio)
- różne pojęcia teorii (contra praktyka) 214
- poglądy na teorię naukową:
received view on theory
non-statment view on theory (modelowe, J. Sneed)
- charakterystyka teorii naukowej:
genetyczna (artykuł S.K.)
strukturalna
zdaniowa
niezdaniowa (teoriomnogościowa)
funkcjonalna
- funkcje teorii naukowej:
wyjaśniająca, prewidystyczna, opisowa, porządkująca
- kryteria teorii naukowej
twórczość - prostota - prawdziwość
problem prawdziwości teorii naukowej 221
testowanie teorii naukowej 204
- przez wyprowadzanie sprawdzalnych konsekwencji
weryfikacjonizm - falsyfikacjonizm

3) * Struktura nauki czyli pojęcie teorii naukowej i jej rozwój (dynamika)
(częściowo omówiono wcześniej)
1) geneza i dynamika nauki 226
2) problem postępu naukowego
kumulatywizm contra rewolucyjne rozumienie rozwoju teorii naukowej
czynniki zewnętrzne i wewnętrzne rozwoju nauki 229

4) * Nauka w społeczeństwie i w kulturze 230
stosunek nauki do innych dziedzin kultury
1) nauka a społeczeństwo
społeczna geneza nauki 230
hasło wolności i autonomiczności nauki 236
2) nauka a ideologia i światopogląd 238
3) nauka a kultura 239
4) nauka a religia 240
5) nauka a moralność (etyka nauki) 241
6) nauka a sztuka 243
7) nauka a technika 245
8) czy istnieje kryzys nauki?

* ROZMAITOŚĆ I JEDNOŚĆ NAUK 249

wielość nauk i jedność nauki

1) Porządkowanie nauk
a) dwie tendencje: specjalizacja i unifikacja (integracja) nauk
b) kryteria samodzielności (autonomii) pewnej dyscypliny 253
1) kryteria zewnętrzne
2) kryteria wewnętrzne
c) zasady porządkowania nauk 254
wewnętrzne (epistemologiczno-metodologiczne)
zewnętrzne (organizacyjno-instytucjonalne)

2) Historyczne sposoby porządkowania nauk (podziały nauk) 257
a) Arystoteles 257
ze względu na cel i stopień abstrakcji
b) scholastyka 259
teologiczna - świecka
trivium: gramatyka, retoryka, dialektyka
quadrivium: arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka
c) F. Bacon 262
objawiona - naturalna
d) Kartezjusz 262
nauka jako drzewo

e) A. Comte 264
hierarchia wg wzrastającej złożoności przedmiotów,
a malejącej ich abstrakcyjności: właściwe - pochodne

3) Współczesne uporządkowania nauk 268
Typologia S. Kamińskiego 274

4) Integracja wiedzy i współpraca naukowo-badawcza 275
a) Jednorodność a jednolitość nauki
jednorodność, gdy te same kryteria naukowości
jednolitość, gdy tworzą spójny układ wiedzy 275

b) Czynniki unifikujące naukę 276
1) zewnętrzne: jeden badany świat
jednaka natura władz poznawczych
wspólne warunki badania

2) wewnętrzne
formalne: metoda
język
pozaformalne

c) Dyscypliny integrujące (kompleksowe)
metafizyka
cybernetyka
teoria informacji
filozofia nauki
naukoznawstwo

d) Badania interdyscyplinarne (NIE: nauki interdyscyplinarne.) 249
typy badań:
monodyscyplinarne
interdyscyplinarne
multidyscyplinarne

e) Dyscypliny graniczne 281
np. chemia fizyczna

* METODOLOGICZNA CHARAKTERYSTYKA RÓŻNYCH TYPÓW NAUK 285

1) Nauki dedukcyjne i indukcyjne 285

aprioryczne / empiryczne
formalne / realne
logika i matematyka 288, 289
nauki szczegółowe

2) Nauki przyrodnicze i humanistyczne 293

przyrodoznawstwo 293
swoistość (autonomiczność) nauk humanistycznych 294
przedmiot nauk humanistycznych 294
osobliwość nauk historycznych 299

3) Nauki teoretyczne i praktyczne 300

problematyczność odróżnienia (Arystoteles) 300
nauki opisowe i normatywne 302
nauki czyste i stosowane

4) * Filozofia 305

dzieje filozofii
główne koncepcje filozofii (typologia) 310
a) autonomiczne
filozofia kontemplatywna
filozofia aprioryczna
filozofia aposterioryczna
b) nieautonomiczne (korespondujące z naukami)
dopełniające nauki
jako metanauka

5) * Teologia 315

swoistość poznania teologicznego 319
geneza i dzieje teologii 315
typy nauk teologicznych 318
historyczne
systematyczne
praktyczne
teologia a filozofia i nauki szczegółowe 319

*HISTORIA POJĘCIA NAUKI 47

chodzi o zaznajomienie się z dziejami pojęcia (koncepcji) nauki, a nie samej nauki!
historia ujawnia diachroniczną wieloznaczność terminu nauka
Cztery wielkie koncepcje nauki, wyznaczone nazwiskami Arystotelesa, Galileusza (Newtona), Comte'a i Poppera (Einsteina) 180

1) * Czasy starożytne 48

a) grecka koncepcja nauki 48
- powstanie maksymalistycznej koncepcji poznania / wiedzy
- Parmenides i Heraklit
- pitagorejczycy
- początki nauk przyrodniczych 50
- początki nauk humanistycznych (sofiści, Sokrates) 51
- Platon 52
- Arystoteles 53

b) okres hellenistyczny (III przed Chr. - IV po Chr.) 61
Muzeum w Aleksandrii, zał. przez Ptolomeuszów
c) okres grecko-rzymski 63

2) * Czasy średniowieczne 64

a) Odrodzenie karolińskie (VIII-IX) 64
b) Filozofia i nauka arabska (VII-; X-XII arabska scholastyka 64

c) Wiek XI - XII 65
- Anzelm z Canterbury: twórca metody scholastycznej 66
- przyswojenie greckich klasycznych dzieł filozoficznonaukowych 66
- szkoła z Chartres 66
- opactwo św. Wiktora pod Paryżem 67
- metoda scholastyczna / sumy filozoficzno-teologiczne 67

d) Wiek XIII (klasyczny okres scholastyki) 68
- empiryści oksfordzcy: Grosseteste, R. Bacon 68
- Albert Wielki 70
- Tomasz z Akwinu 70
- Duns Szkot 71
- Wilhelm Ockham (przed D. Hume'em: krytyka przyczynowości.) 71
- awerroiści z Padwy73

e) Podsumowanie starożytności i średniowiecza 73

3) * Rewolucja naukowa (1543-1687): powstanie nowożytnego pojęcia nauki 74

a) Nowa epoka dziejów (koniec XV w.) 74
renesans (odrodzenie), humanizm, reformacja
- M. Kuzańczyk: początki matematycznego przyrodoznawstwa 7347
- M. Kopernik 75

b) Wiek XVII 77
- Franciszek Bacon (1561-1626): wiedza to potęga! 77
- Galileo Galilei (1564-1642): fundator nowożytnego przyrodoznawstwa 79
- Descartes (1596-1650) 81
- rozwój matematyki 83
- Izaak Newton (1642-1727) 84
- Gottfried W. Leibniz (1646-1716) 85
- John Locke (1632-1704) 86
ocena 87

4) * Wiek XVIII: Oświecenie 87

- wiek racjonalizmu i "szał poznawania", encyklopedyści 91
- Giovanni Battista Vico (1668-1744) 88
- David Hume (1711-1776) 90
- rozwój matematyki, chemii, biologii 92
- Christian Wolff (1679-1754) 93
- Immanuel Kant (1724-1804) 93
ocena 95

5) * Wiek XIX: kształtowanie się nowoczesnej koncepcji nauki 96

- czynniki, wywołujące przemiany w nauce i technice 96
- Georg W. Hegel (1770-1831) 98
- F.E.D. Schleiermacher (1768-1834): "ojciec" hermeneutyki
- Johann Gustav Droysen (1808-1884): metodolog historii 99
- August Comte (1798-1875): pozytywizm (zob. s.181) 100
- J. Herschel i W. Whewell 102
- J.S. Mill (1806-1873): empiryzm 102
- rozwój: matematyki 104
przyrodoznawstwa 104
- Claude Bernard (1813-1873): metoda eksperymentalna 107
- Karl Pearson (1857-1936): scjentyzm 111
światopogląd naukowy w miejsce religii i filozofii
- R. Avenarius, E. Mach: empiriokrytycyzm 112
- Emile Boutroux (1845-1921): kontyngentyzm 114
- konwencjonalizm
Henri Poincaré (1835-1912) 154
Pierre Duhem (1861-1916) 155
- antynaturalistyczna metodologia nauk humanistycznych
spór naturalistów z antynaturalistami 147, 152
Wilhelm Dilthey (1833-1911) 148
Wilhelm Windelband (1848-1915) 149
Heinrich Rickert (1863-1936) 149
Max Weber (1864-1920) 150
ocena 116

6) * Wiek XX: modyfikacja pojęcia nauki w okresie rewolucji naukowo-technicznej 116

a) ogólne cechy 116
dwie fazy: wstępna (1895-1945) i właściwa (1945-) 119

b) rozwój nauk szczegółowych 120
- nauki matematyczne / znaczenie Polaków 120
- nauki fizyko-chemiczne (podsumowanie, 133) 126
- nauki biologiczne 134
- nauki psychologiczne 137
- socjologia (różne typy) 141, 143
- etnologii i antropologii kulturowej 142
- szkoły językoznawcze 146
- nauki historyczne 147
- nauka kognitywna (cognitive science)

c) przemiany w filozofii nauki i teorii nauki 154
dwa zagadnienia głównie dyskutowane:
racjonalności nauki
realizmu nauki
kierunki antyrealistyczne:
- instrumentalizm: John Dewey (1859-1952) 160
- operacjonizm: P. W. Bridgman (1882-1961) 167
- racjonalizm: G. Bachelard (1884-1962) 161
F. Gonseth (1890-1975) 161
- logiczny pozytywizm, logiczny empiryzm, empiryzm analityczny 162
tzw. Koło Wiedeńskie; L. Wittgenstein (1889-1951)
"klasyczna" filozofia nauki
- polskie badania nad nauką 165
szkoła lwowsko-warszawska
- krytyczny racjonalizm: Karl R. Popper (ur. 1902) 168
Albert Einstein (1879-1955) 157
- racjonalizm sceptyczny (neopragmatyzm): W.V.O. Quine (ur. 1908) 170
- hermeneutyczna filozofia humanistyki: 172
Hans-Georg Gadamer (ur. 1900)
- nowa filozofia nauki (contra ortodoksyjna FN) 172, 177
N.R. Hanson (1924-1967) 173
Stephen E. Toulmin (ur. 1922) 173
- historyzująca, diachroniczna filozofia nauki: Th. S. Kuhn (ur. 1922) 174
realizm naukowy contra społeczny konstruktywizm (Hanson, Kuhn)
- anarchizm metodologiczny: P.K. Feyerabenda (1924-1993) 175
- metodologia naukowych programów badawczych:
I. Lakatos (1922-1974) 176
- szkoła poznańska 177
- szkoła frankfurcka 178
- szkoła z Erlangen: konstruktywistyczna filozofia nauki 178
- refleksja metodologiczna w szkole lubelskiej
filozofia klasyczna + metodologia filozofii
Krąpiec, Kamiński, Z teorii i metodologii metafizyki, Lublin 1962
- czy kryzys współczesnej filozofii nauki?
podsumowanie179