Umiał słuchać

Tak, umiał słuchać. To może najsilniej utrwalone wrażenie z moich rozmów z Karolem Wojtyłą. Zwłaszcza, gdy pamięta się je na tle rozmów, w których jeden z rozmówców skutecznie ogranicza aktywność partnera. Wojtyłę interesowało to, co ważne dla drugiego, wsłuchiwał się w to, co ten drugi mówił. Może nawet więcej – wsłuchiwał się w tego, kto mówił. Ważna była dla niego treść wypowiedzi jako rzeczywistość mówiącego czy mówiących. To stwarzało wspólną płaszczyznę rozmowy, a nawet pewną wspólnotę rozmawiających.

Tak było zwłaszcza w czasie spotkań z ludźmi młodymi, którzy na postawę słuchania odpowiadali otwarciem i szczerością. Tak w dydaktyce uniwersyteckiej, gdzie wykład przekształcał się nieraz w odpowiedzi na usłyszane pytania. Podobnie w pracy naukowej: autor prac z zakresu etyki starał się być blisko środowisk naukowych o innych zainteresowaniach i innym sposobie myślenia; autor Osoby i czynu sam stwarzał okazje, aby dowiedzieć się o wątpliwościach i zarzutach czytelników. Jako biskup Karol Wojtyła czekał na głosy i opinie swych księży i diecezjan. Jako papież wsłuchiwał się w to, co nurtuje, niepokoi i boli współczesnych, aby sprostać swej misji wspomagania ludzi przez obejmujący wszystkich Kościół.

Najbardziej, myślę, postawa słuchania towarzyszyła Karolowi Wojtyle, gdy spowiadał i modlił się. W czasie spowiedzi, słuchając ludzkich sumień, musiał się modlić, aby to jego słuchanie było pokorne, aby mogło ułatwić drugiemu zbliżenie do przebaczającego Ojca. Modląc się, spowiadał się Bogu, prosząc o łaskę usłyszenia tego, co sprawi, że słowa Modlitwy Pańskiej „Bądź wola Twoja” wyznaczą jego osobistą drogę.

Szczypta ironii

Nie napotkałem we wspomnieniach o Ojcu Świętym słowa „ironia”. Tymczasem odrobina ironii często towarzyszyła wypowiedziom Karola Wojtyły, i to we wszystkich jego życiowych wcieleniach. Najczęściej zresztą w kameralnych rozmowach i półprywatnych spotkaniach. Ironia była czymś charakterystycznym dla konwersacji inteligencji XX wieku: dowcipne demaskowanie sytuacji, subtelne podważanie własnych sądów. Taką ironię do wyrafinowania doprowadziła literatura. W wypowiedziach Karola Wojtyły: księdza, biskupa, papieża – ironia miała zwykle łagodną, a nawet pogodną tonację.

W lutym 1979 roku przyjechaliśmy z o. rektorem Mieczysławem Krąpcem do Rzymu, aby złożyć Ojcu Świętemu pierwszą oficjalną wizytę w imieniu Senatu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Spotkanie było nietypowe. Ojciec Święty był profesorem naszego Uniwersytetu, przez siedem lat byliśmy formalnie (jako rektor i prorektor) jego zwierzchnikami. Tymczasem od października 1978 sytuacja diametralnie się zmieniła – dotychczasowa relacja stała się nie tylko nieaktualna, ale dla nas trochę żenująca. Byliśmy niepewni, jak się odbędzie to spotkanie, jak się zachowa Papież, jak się my zachowamy. Tymczasem Ojciec Święty umiejętnie rozładował naturalne napięcie, i to właśnie dzięki ironii. Spotkał nas przed drzwiami swej biblioteki, wyciągając ręce i mówiąc pozornie uroczyście: „Witam, witam moich szefów!”. Mówił prawdę, bo jeszcze przed miesiącem (!) byliśmy, paradoksalnie, jego uniwersyteckimi szefami. Ale równocześnie za pomocą ironii prawdę tę (w imię prawdy) przekreślał. Intonacja wskazywała przy tym na nieaktualność tytułu, ale przecież nie zmieniała do końca znaczenia słów i funkcji formuły. Wyciągnięte na powitanie ręce były gestem ojcowskim, ale równocześnie znakiem trwającej nadal, przyjacielskiej serdeczności. Całe zachowanie Ojca Świętego, nacechowane pogodną ironią, ujawniało równocześnie ironię samej rzeczywistości. Oswajało przy tym z nową, trudną jeszcze niedawno do przewidzenia sytuacją, która nas trzech w tym spotkaniu objęła. Ironia przyczyniła się do naturalnej i wręcz wesołej afirmacji tej sytuacji. Ukazała swe ludzkie oblicze.

* Prof. dr hab. Stefan Sawicki, teoretyk i historyk literatury, emerytowany profesor KUL; w latach 1971-1983 prorektor KUL.

Strona 1 z 3 :: Idź do strony: [1] 2 3

The dark literature

W czasach PRL-u, zwłaszcza w początkowym okresie, literatura o tematyce religijnej, skupiona na religijnym doświadczeniu człowieka, była w kręgach oficjalnych źle widziana. Ograniczano jej wydawanie i upowszechnianie. Również w badaniach literackich trudno było o niej mówić swobodnie i pełnym głosem. Wówczas w środowisku polonistycznym KUL-u powstała myśl, aby właśnie na religijnych tradycjach literatury polskiej skupić uwagę badawczą. Z czasem zaowocowało to aż dwoma wielotomowymi seriami wydawniczymi. Badania te popierał bp Karol Wojtyła, a patronował późniejszy kardynał i papież Jan Paweł II. Sam zresztą - jako pisarz - należał do tych, których twórczość wyrastała z religijnych doświadczeń. Był głównym przedstawicielem nurtu medytacyjnego w polskiej poezji współczesnej.

A jednak, co początkowo dziwiło, w rozmowach o literaturze, przynajmniej ze mną, najczęściej poruszał problematykę zła, zachęcał do zajęcia się zjawiskami, które się określa jako „the dark literature”. Tym, co stanowi główny przedmiot książki Georges’a Bataille’a Literatura a zło, co bodaj najjaskrawiej ujawniło się w prozie Jeana Geneta, a co wówczas dostrzegane było i w twórczości Witolda Gombrowicza. Wydawało mi się w czasie tych rozmów, że mój Rozmówca szczególnie dobrze rozumie uwikłanych w zło bohaterów tych książek. Że staje się im bliski. Że jest przekonany o tym, iż na dnie ciemnych przestrzeni i dewiacji człowieka obecna jest jednak tęsknota za dobrem. Że rzeczą badaczy literatury, która jest w końcu źródłem wiedzy o człowieku, zwłaszcza badaczy zainteresowanych sacrum w literaturze, jest właśnie głęboka i w ostatecznym wymiarze religijna interpretacja manifestującego się w utworach literackich zła. Może być ono przecież doświadczeniem otwierającym i ocalającym. Był Karol Wojtyła poetą religijnym, autorem rozważań na tematy religijne, ale równocześnie - jako czytelnik literatury - stawał się jakby spowiednikiem, który chciałby udzielić rozgrzeszenia jej „ciemnym” bohaterom.

Mówił „tak” sytuacjom, które napotykał.

W latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku pokoje gościnne KUL-u dla dojeżdżających profesorów mieściły się w jednym z obszernych mieszkań domu przy ulicy Szopena 29. Przydzielono mi wówczas, jako młodemu asystentowi, pomieszczenie kuchenne w tym mieszkaniu. Byłem jedynym stałym mieszkańcem uczelnianego hoteliku. Poznawałem dzięki temu zatrzymujących się w nim ludzi, także ich zachowania i obyczaje. Warunki były raczej prymitywne: wspólna łazienka, pokoje kilkuosobowe. Jeden tylko mniejszy (dawna służbówka), przeznaczony dla jednej osoby. Każdy z profesorów najchętniej w nim by się chciał zatrzymać. Niektórzy wręcz domagali się tego „przywileju”. Dochodziło nawet do zabawnych, dla niezaangażowanego obserwatora, kłótni o „pojedynkę”.
W hoteliku zatrzymywał się między innymi dojeżdżający co dwa tygodnie z Krakowa ks. doc. Karol Wojtyła. Prowadził wykłady z etyki. Zwróciło moją uwagę to, że nigdy nie ubiegał się o ten osobny pokoik. Szedł zawsze tam, gdzie było wolne łóżko, nie wybierał ani miejsca, ani osób, z którymi miał przez kilka dni wspólnie mieszkać. Była w tym jakaś naturalna zgoda na sytuację, która go spotyka, na zwykłą codzienną rzeczywistość. Nie nadawałem temu zrazu większego znaczenia. Z czasem jednak, w miarę lepszego poznawania ks. Wojtyły, coraz bardziej uświadamiałem sobie, że to drobne zachowanie świadczyło o pewnej ogólniejszej postawie. Zarówno w życiu prywatnym, jak i społecznym. W rzeczach małych i wielkich. Karol Wojtyła mówił „tak” wówczas, gdy sytuacje go ograniczały czy doświadczały, i wtedy, gdy - nieoczekiwanie - wynosiły „ponad”. Wyczuwało się w tym pokorną, a więc obiektywną zgodę na rzeczywistość. Zwłaszcza gdy został papieżem. Swoim „tak” oswajał sytuacje jak w KUL-owskim hoteliku, choć były to naturalnie sytuacje zupełnie innego wymiaru. Nie starał się do nich dorastać, był w nich po prostu sobą. Niezależnie od tego, czy spotykał się z uwielbiającymi go Polakami, czy z agresją Holendrów. Czy odwiedzał siedzibę Organizacji Narodów Zjednoczonych, czy podopiecznych w domu dziecka. Czy podawał rękę królowej angielskiej, czy płatnemu mordercy Ali Agcy. Czy formułował myśli encykliki, czy pisał list do szkolnego kolegi. Czy wreszcie był w pełni żywotnych sił, czy wtedy gdy powoli umierał. Zawsze mówił „tak” rzeczywistości, która go spotykała. Zawsze ją akceptował, a nadto wchodził w nią bez lęku, gdy mogła onieśmielać lub przerażać. Myślę, że działał i tworzył, przez „codzienne” dostrzegając „wieczne”, że czuł przy sobie wspierającą obecność Chrystusa. Dzięki temu był zawsze „u siebie”.

Strona 2 z 3 :: Idź do strony: 1 [2] 3

Tak rodzą się legendy

Po śmierci Jana Pawła II pojawiło się w prasie wyjątkowo dużo artykułów przypominających osobę Papieża i zdarzenia z jego życia, również te sprzed czasu pontyfikatu. Pewnego dnia otrzymałem od jednego z moich przyjaciół wycinek artykułu z „Życia Warszawy”, w którym były odniesienia do pracy ks. Karola Wojtyły jako wykładowcy w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Ku mojemu zdziwieniu, ale i rozbawieniu, „dobrze poinformowana” dziennikarka opisywała czytelnikom, jak to ks. prof. Karol Wojtyła, przyjeżdżając na zajęcia uniwersyteckie do Lublina, zatrzymywał się w mieszkaniu doc. Stefana Sawickiego i musiał spać, ni mniej ni więcej, tylko na... zwykłym stole. Wycinkowi z gazety towarzyszył ironiczno-humorystyczny dopisek epistolarny kolegi: „Mógłbyś przynajmniej rozłożyć materac!”.

Skąd takie niezgodne z prawdą informacje, które były podobno powtarzane i w innych publikacjach? Otóż prawdopodobnie stąd, że przywołując na prośbę dziennikarzy, czasem telefonicznie, fakty z życia Ojca Świętego opisane w poporzednim fragmencie tych wspomnień (Mówił „tak” sytuacjom, które napotykał), poszerzałem narrację o pewne mało istotne, ale charakterystyczne szczegóły. Mówiłem między innymi o tym, że w przydzielonej mi na mieszkanie w pokojach gościnnych KUL-u kuchni kaflowy piec kuchenny służył mi jako biurko. Że zatrzymujący się w hoteliku profesorowie zmuszeni byli pożyczać ode mnie, jako stałego mieszkańca, różne przedmioty, które zapomnieli zabrać z domu. W relacji dziennikarki pokoje gościnne uniwersytetu, w których zatrzymywał się ks. Karol Wojtyła, stały się moim prywatnym mieszkaniem, ja - wówczas magister - awansowałem na docenta, a przerobione z kuchni biurko uległo przemianie w zwykły stół, którego twardość musiał znosić jakoby śpiący na nim przyszły papież. Artykuł z „Życia Warszawy” sprawił, że moje wspomnienia o Ojcu Świętym formułuję teraz ostrożnie na piśmie. Ujawnił też nierzetelność pracy dziennikarskiej. I uświadomił wreszcie doświadczalnie, jak tworzą się legendy hagiograficzne. A może i niektóre uchodzące za wiarygodne narracje historyczne?

Strona 3 z 3 :: Idź do strony: 1 2 [3]