Grupa docelowa:

Migranci:

•Ø       legalni

•Ø       zarobkowi

•Ø       okresowi - minimum 1 rok pobytu  lub dłużej

•Ø       potencjalnie powrotni

Zagadnienia badawcze:

Sytuacja społeczna, ekonomiczna, zawodowa, rodzinna i psychologiczna migrantów przed wyjazdem

Przyczyny i okoliczności wyjazdu zarobkowego za granicę (mechanizm sieci migracyjnych)

Sytuacja społeczna, ekonomiczna, zawodowa, rodzinna i psychologiczna migrantów podczas pobytu za granicą

Trudności doświadczane przez migrantów podczas pobytu za granicą

Korzyści i straty z wyjazdu za granicę

Uwarunkowania decyzji o powrocie

Zmiany w sytuacji migrantów powrotnych:

•  w sytuacji rodzinnej
•  mieszkaniowej
•  zawodowej
•  finansowej
•  zdrowotnej
•  towarzyskiej

Wprowadzenie

Ze współczesnymi międzynarodowymi migracjami wiąże się wiele zjawisk i procesów społecznych, ekonomicznych, kulturowych i politycznych. Są to złożone zjawiska - zarówno pozytywne jak i negatywne, tak dla krajów wysyłających jak i przyjmujących migrantów. Zwykle więc rozpatruje się bilans strat i zysków po obu stronach. Korzyści gospodarcze czerpią państwa przyjmujące imigrantów: uzupełniają niedobór wykwalifikowanej i zwykle taniej siły roboczej, obniżają inflację, hamują wzrost płac i zwiększają tempo rozwoju gospodarczego. Kraje wysyłające nierzadko upatrują w zjawiskach mobilności zarobkowej za granicę swych obywateli swoistego „remedium" na trudne do rozwiązania problemy, np. bezrobocia czy napięć w niektórych sektorach zatrudnienia, jednocześnie jednak narażając się na utratę - często na stałe - „tkanki społecznej" i fachowych kadr. Migracje zarobkowe mają także bardzo istotny wymiar pozaekonomiczny, wywierają wpływ na różne sfery życia społecznego i indywidualnego migrantów, ich rodzin i społeczności lokalnych, z których pochodzą.

Specyficzną formą mobilności przestrzennej, która staje się coraz bardziej przedmiotem zainteresowania i analiz socjologicznych, ekonomicznych czy psychologicznych są migracje powrotne, a zwłaszcza ich skutki w wymiarze osobistym i rodzinnym migrantów, jak i wymiarze regionalnym czy ogólnokrajowym. Badacze zjawisk migracyjnych wskazują na różne typy powrotów: do miejsca urodzenia, dzieciństwa lub młodości; do ojczyzny dobrze znanej, bo do miejsca wcześniejszego zamieszkania po stosunkowo krótkim lub kilkuletnim pobycie za granicą; jak też i powroty do ojczyzny już niemal mitycznej, ideologicznej, pod koniec życia, po jednym, dwu lub kilku pokoleniach[1].

Interesującym i jeszcze niedostatecznie rozpoznanym aspektem zjawiska mobilności powrotnej jest kwestia sposobu spożytkowania efektów migracji zarobkowej. Chodzi tu przede wszystkim o wykorzystanie podstawowych form kapitału pozyskanego podczas pobytu migracyjnego za granicą: kapitału ekonomicznego (finansowego) oraz kapitału kulturowego i społecznego. Kapitał finansowy, a więc oszczędności z pracy za granicą, może być wykorzystany na dwa sposoby: na cele inwestycyjne, bądź na cele konsumpcyjne. Kapitał kulturowy, pozyskany niejako „przy okazji" pobytu zarobkowego za granicą, to np. nowe umiejętności, podniesienie znajomości języka/ów obcych, poszerzenie zasobów wiedzy zawodowej, przekwalifikowanie zawodowe, znajomość kultury kraju/ów pobytu, nowe doświadczenia i kontakty społeczne, zawodowe, towarzyskie itp.

Czy migranci powrotni inwestują zarobione za granicą pieniądze i w jaki sposób? Czy podejmują samodzielną działalność gospodarczą, zakładają własne firmy w oparciu o fundusze i doświadczenia pozyskane za granicą, czy też zarobione pieniądze przeznaczają na zaspokojenie bieżących potrzeb, czyli na konsumpcję, nawet, jeśli jest to tzw. konsumpcja odroczona?[2] Czy zdobyty kapitał kulturowy postrzegają jako wartość, która także może być zainwestowana? Odpowiedzi na te podstawowe pytania mają niemałe znaczenie dla budowania prognoz ekonomicznych i społecznych zarówno w krajach wysyłających migrantów, jak i w krajach przyjmujących, szczególnie, gdy migracje zarobkowe przybierają znaczne rozmiary.

Diagnozy zachowań ekonomicznych migrantów powrotnych nie mogą być prowadzone w oderwaniu od analizy samego przebiegu migracji i jej uwarunkowań w skali makro - związanych z polityką migracyjną i warunkami na rynku pracy krajów wysyłających i przyjmujących, jak i w skali mikro - w odniesieniu do sytuacji rodzinnej, zawodowej, finansowej, zdrowotnej poszczególnych migrantów.

Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenia, w podejściu badawczym do zjawisk migracji zarobkowych z Polski, w tym także migracji powrotnych, konieczne wydaje się dokonanie kilku wstępnych konstatacji.

1) Polska ma długie, ponad 150-letnie tradycje emigracji - licznych, niekiedy masowych wyjazdów w celach zarobkowych, osiedleńczych, czy z powodów politycznych. Mniejsze są natomiast - w całej historii procesów migracyjnych z ziem polskich, włączając w to także okres najnowszy - doświadczenia znaczących liczebnie powrotów emigrantów polskich z zagranicy (poza powrotami z migracji sezonowych).

2) Od niedawna dopiero, po 1989 r., w związku z podjęciem procesu transformacji społeczno‑ustrojowej, Polska zmienia swój dotychczasowy status państwa wysyłającego na status kraju także przyjmującego imigrantów zarobkowych (praktycznie - przynajmniej w pewnym zakresie) oraz kraju tranzytowego przepływu ludności.

3) W okresie transformacji ustrojowej dokonała się zasadnicza reorientacja polskiego zatrudnienia za granicą - w kierunku krajów zachodnioeuropejskich na podstawie umów bilateralnych Polski z krajami Unii Europejskiej w latach 90[3].

W tej dekadzie nastąpiło też wyraźne odwrócenie proporcji między emigracją definitywną, osiedleńczą a czasowymi (okresowymi) migracjami zarobkowymi. Po okresie dominacji (jeszcze w latach 80.) emigracji na stałe, powrócił model wyjazdów do pracy czasowej (sezonowej, krótko i średniookresowej); charakterystycznym zjawiskiem stała się migracja wahadłowa (np. do Włoch, Hiszpanii, Belgii, Holandii).

4) Istotną cezurą dla dynamicznego rozwoju procesów migracyjnych z Polski stała się data 1 maja 2004 r., związana z włączeniem Polski do Unii Europejskiej i otwarciem dla obywateli polskich dostępu do rynków pracy przez niektóre „stare" kraje członkowskie UE: w pierwszym rzędzie przez Wielką Brytanię i Irlandię.

W latach poprzedzających akcesję Polski do struktur unijnych procesy migracji zarobkowych z Polski ulegały wahaniom, warunkowanym czynnikami gospodarczymi i psychospołecznymi. W latach 80. wyjeżdżało wiele osób dobrze wykształconych, rocznie nawet jedna czwarta wszystkich kończących w danym roku uniwersytety; później, po 1989 r. liczba wyjeżdżających wyraźnie spadała. Dotyczyło to nie tylko ludzi wysoko wykwalifikowanych, szczególnie było to widać, jeśli chodzi o młodzież.

Po 1998 r. skłonność do migracji znów wzrosła, zwłaszcza wśród młodzieży, choć głównie była to migracja krótkookresowa. Zaistnienie tych zmian Marek Okólski wyjaśnia znaczącym rozczarowaniem sytuacją ekonomiczną i społeczną w Polsce pod koniec lat 90. Młodzież, która znalazła się na rynku pracy na początku lat 90, zapełniła puste miejsca pracy powstałe w wyniku licznych wyjazdów zarobkowych w dekadzie lat 80. Zaraz po ukończeniu studiów młodzi ludzie byli zatrudniani na wysokich stanowiskach, za wysokie płace. Zwłaszcza zagraniczne koncerny szukały młodych pracowników, nie mając zaufania do ludzi średniego pokolenia. Później, przez kilka lat młodzi absolwenci szkół i uczelni byli jeszcze skłonni czekać na odpowiednią pracę nawet rok, dwa lata, nie podejmując byle jakiej. W końcu okazało się jednak, że kłopoty polskiej gospodarki mają charakter strukturalny, a nie przejściowy, że nie da się rozwiązać problemu bezrobocia i pewnego niedowładu, który powoduje, że gospodarka nie funkcjonuje konkurencyjnie. To wpłynęło na nastroje społeczne.

Do połowy lat 90. społeczeństwo polskie było zdecydowanie optymistyczne. Później w badaniach coraz silniej dawało o sobie znać zniechęcenie, rozczarowanie. Poczucie braku perspektyw sprawiło, że ludzie znów zaczęli wyjeżdżać.  Na początku lat 90. można było przewidywać, że dzięki zagranicznym inwestycjom i ekspansji kapitału będzie w Polsce tworzonych znacznie więcej miejsc pracy dla osób o wysokich kwalifikacjach. Tak się jednak nie stało[4].

Aktualnie obserwowane wyjazdy zarobkowe Polaków koncentrują się geograficznie na kilku krajach: tradycyjnie są to wyjazdy do Niemiec (migracje sezonowe lub zarobkowe średniookresowe legalne i nielegalne) i niektórych krajów Europy Zachodniej (Belgia, Holandia, Norwegia, Szwecja). Główne kierunki wyjazdowe to wspomniana już Wielka Brytania i Irlandia.

 Economic migration between Veneto and Poland

Zjawisko migracji zarobkowych pomiędzy Polską a regionem Veneto nie jest liczebnie znaczące, zwłaszcza w porównaniu z głównymi tendencji migracyjnymi z Polski. Włochy nie są obecnie postrzegane w Polsce jako atrakcyjny kraj docelowej legalnej migracji zarobkowej, przede wszystkim ze względu na obowiązujące w tym kraju przepisy prawne ograniczające Polakom swobodę dostępu do rynku pracy. Na tym tle region Veneto także nie może tu być poddany odpowiednim analizom statystycznym czy socjologicznym; brak jest wystarczających danych o przepływie polskich kadr pracowniczych do miejscowości i firm regionu Veneto, a tym bardziej informacji o mobilności powrotnej Polaków z tego regionu do kraju.

Raport niniejszy obejmuje dane o procesach zarobkowych migracji z Polski, chcąc ukazać pewne charakterystyczne rysy migracji ekonomicznych w szerokim kontekście, także pozaekonomicznym i nie ograniczonym przestrzennie do jednego docelowego terenu. Wynika to głównie ze specyfiki współczesnych polskich migracji zarobkowych.  Sądzimy więc, iż warto skupić uwagę na aktualnie rysujących się tendencjach związanych z wyjazdami Polaków do pracy za granicę, mimo iż dotyczą one przede wszystkim innych niż Włochy państw, bowiem pokazują one bardzo wyraźnie jakie rezultaty (pozytywne i negatywne) dla obu stron (kraju przyjmującego i Polski jako kraju wysyłającego) może przynieść masowa migracja zarobkowa.

Druga, bardzo istotna uwaga dotyczy uzasadnienia koncentracji badań w niniejszym raporcie na zjawisku wyjazdów do pracy za granicę, a nie migracji powrotnych. Wynika to z faktycznego obrazu procesów migracyjnych w Polsce, gdzie migracje powrotne są zjawiskiem marginalnym. Należy uznać fakt, iż proces mobilności zarobkowej Polaków przebiega dotychczas w jednym kierunku - z Polski. Zjawisko masowych już wyjazdów do pracy w Wielkiej Brytanii i Irlandii (szacunkowe dane wskazują na ponad 400 tys. Polaków, którzy w ciągu 2 ostatnich lat znaleźli się w tych krajach w poszukiwaniu pracy) jest jeszcze zbyt nowe, dynamiczne, rozwijające się, aby można było obserwować znaczącą liczbę migracji powrotnych do Polski.

Problemy Polaków pracujących w UE

Podstawowe problemy Polaków pracujących i poszukujących pracy w Unii mają związek z niewystarczającą znajomością języków obcych, z niezdolnością do korzystania z oficjalnych  informacji o możliwościach legalnego zatrudnienia, z brakiem wiedzy na temat warunków życia i pracy za granicą.

Pewna liczba Polaków padła ofiarą nieuczciwych pośredników - zarówno polskich, jak i zagranicznych. Ponadto na skutek nieznajomości warunków pracy za granicą i nieświadomości własnych praw część Polaków jest wykorzystywana przez tamtejszych pracodawców. Dość szeroko relacjonowały to media np. w Wielkiej Brytanii. Aby temu przeciwdziałać polskie władze wraz brytyjskimi odpowiednikami prowadziły kampanię informacyjną na temat warunków życia i pracy w Wielkiej Brytanii.  Z kolei wojewódzkie służby kontroli legalności zatrudnienia monitorują działalność agencji pośrednictwa do pracy za granicą.

W 2004 r. w wyniku kontroli wykryto i ukarano 41 agencji zatrudnienia nielegalnie kierujących obywateli polskich do pracy za granicą (w tym: 13 w woj. zachodniopomorskim, 10 w woj. mazowieckim, 5 w woj. dolnośląskim).

Dużą rolę w zakresie migracji zarobkowych odgrywa wdrożona w Polsce sieć EURES (Europejskie Służby Zatrudnienia). Jej celem jest udzielanie pomocy osobom zainteresowanym pracą w krajach UE oraz pracodawcom - szukającym pracowników. Od 1 maja 2004 r. pracownicy EURES są do dyspozycji klientów we wszystkich wojewódzkich i powiatowych urzędach pracy. Uruchomiona została także polska strona internetowa sieci EURES[6].

 
Polacy pracujący w UE i EOG na kontraktach z polskich firm

Osobną kategorią Polaków pracujących w krajach UE i EOG są osoby zaangażowane przez polskie firmy działające na tamtejszych rynkach oraz osoby prowadzące indywidualną działalność gospodarczą (ok. 2-3 % udziału). Liczba  wydanych firmom formularzy E-101 (ZUS) wskazuje, że na takich zasadach pracuje tam niemal 100 tys. Polaków. Formularz E-101 potwierdza podleganie polskiemu systemowi ubezpieczeń.

opracowano na podstawie danych: ZUS

Niektóre formy wsparcia dla emigrantów w Polsce

 Brak spójnej polityki migracyjnej w Polsce jest dość istotną przyczyną, z powodu której nie wykształcił się dotychczas szeroko rozbudowany system służb migracyjnych. Obsługa ruchu migracyjnego jest rozproszona pośród wiele podmiotów i instytucji. Nie lepiej jest też, jeśli chodzi o szeroki i szybki dostęp osób zainteresowanych do regulacji prawnych dotyczących wyjazdów zarobkowych czy szczegółowych informacji praktycznych związanych z warunkami pobytu i pracy w różnych krajach.
 Wobec przybierającej na sile skali migracji wyjazdowych z Polski (szacuje się, iż obecnie codziennie wyjeżdża w celach zarobkowych ok. 4 tys. osób), ten stan rzeczy jest niewątpliwie poważnym mankamentem, który naraża emigrantów na:
- utrudnienia w sprawnym załatwianiu formalności związanych z egzekwowaniem należnych im praw i możliwości w krajach pobytu,
- a nierzadko stwarza okazję do nadużyć ze strony nierzetelnych pośredników pracy (zarówno polskich, jak i zagranicznych), albo pracodawców.
 Aby temu przeciwdziałać polskie władze wraz brytyjskimi odpowiednikami prowadziły kampanię informacyjną na temat warunków życia i pracy w Wielkiej Brytanii.
 Z kolei w Polsce służby kontroli legalności zatrudnienia monitorują działalność agencji pośrednictwa do pracy za granicą. W 2004 r. w wyniku kontroli wykryto i ukarano 41 agencji zatrudnienia, nielegalnie kierujących obywateli polskich do pracy za granicą .
 Dodatkową konsekwencją występowania takich zdarzeń była potrzeba zwiększenia w ostatnim czasie obsady kadrowej konsulatów RP w krajach największego napływu pracowników z Polski (Wlk. Brytania, Irlandia), w obliczu narastającej liczby spraw wymagających pomocy czy interwencji władz konsularnych w obronie praw polskich imigrantów.
 Dla ułatwienia potrzebującym pomocy kontaktu z brytyjską policją w listopadzie 2005 r. w Londynie powstała polskojęzyczna gorąca linia telefoniczna: +44 20 7321 8289 .

*
Pomoc, jaką przed wyjazdem mogą znaleźć osoby zainteresowane emigracją zarobkową z Polski, to w pierwszym rzędzie informacja o ofertach i warunkach pracy za granicą.
1) Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej na terenie całego kraju działa sieć EURES. Biorąc pod uwagę spore zainteresowanie Polaków wyjazdami w celach zarobkowych, sprawne działanie sieci ma duże znaczenie. EURES to nie tylko baza ofert pracy w Europie, także baza CV kandydatów do pracy oraz informacje o warunkach pracy i życia w poszczególnych krajach UE.
Oferty z EURES kierowane wyłącznie do Polaków są dostępne w Rejonowych Urzędach Pracy; można je także znaleźć na rządowej stronie internetowej www.eures.praca.gov.pl Polska strona internetowa EURES oparta jest na stronie europejskiej (www.europa.eu.int/eures). Serwis polski najwięcej miejsca poświęca opisowi warunków przemieszczania się, życia i pracy, a także zabezpieczenia społecznego w krajach UE/EOG. Informacje są ujęte w jednej, obszernej broszurze dostępnej ze strony internetowej. Z poziomu strony europejskiej nie wszystkiego można się dowiedzieć w języku polskim. Na razie przetłumaczone są na język polski niektóre informacje dotyczące warunków życia i pracy w krajach Unii Europejskiej. Porównując zawartość stron po angielsku i po polsku, widać dużą różnicę. O wiele więcej można znaleźć na europejskiej stronie EURESU, zwłaszcza jeśli chodzi o informacje o warunkach życia (ceny wynajmu mieszkań, komunikacji miejskiej, czasie pracy).
Sieć EURES to również sieć współpracujących ze sobą doradców i asystentów w poszczególnych regionach w całej Europie, do których można zwrócić się mailowo lub telefonicznie. Doradcy przygotowują materiały o warunkach w poszczególnych krajach. Ich liczba różni się w zależności od wielkości kraju. W Polsce od 10 czerwca 2005 pracuje 24 doradców EURESU. Dyżurują oni w Wojewódzkich Urzędach Pracy. Dodatkowo w WUP-ach oraz Powiatowych Urzędach Pracy zatrudnieni są również asystenci EURESU, którzy wspierają działania doradców. Polscy doradcy EURESU wprowadzili między sobą nieformalny podział ze względu na obszary, którymi się zajmują. Każdy jest odpowiedzialny za 2-3 kraje. Materiały dotyczące poszczególnych krajów są dwa razy do roku aktualizowane. Problem w tym, że baza danych z ofertami pracy jest obecnie dostępna jedynie w języku angielskim, francuskim i niemieckim. Pracę za pośrednictwem EURESU znajdą więc raczej osoby wykształcone .
2) Polskie i zagraniczne serwisy internetowe poświęcone poszukiwaniu pracy w krajach UE; są one prowadzone zarówno przez instytucje państwowe, jak i prywatne. Jest ich wiele, najpopularniejsze i najbardziej przydatne w poszukiwaniu pracy polskie strony internetowe to:
http://www.praca.gov.pl
(oferty pracy za granicą; informacje o firmach pośredniczących w zatrudnianiu posiadających certyfikat ministerstwa);
http;//www.mpips.gov.pl
(oficjalna strona Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej)
http://www.pracainauka.pl
http://www.pracuj.pl
http://www.pracawunii.pl
http://europa.eu.int/ploteus
(nauka i praca w krajach UE dla studentów)
http://www.afs.org/
http://www.yfu.org/
(wolontariat i międzynarodowa wymiana młodzieży i studentów)
http://eco.ittralee.ie/
(poradnik z zakresu rynku pracy w krajach UE)
http://www.enic-naric.net
(uznawanie kwalifikacji zawodowych)

Ponadto wyrywkowe informacje o warunkach pracy za granicą są dostępne w prasie polskiej, na internetowych portalach informacyjnych, za pośrednictwem cyklicznych audycji telewizyjnych (np. Jesteśmy z pl. - cykl reportaży o życiu i pracy najnowszej emigracji polskiej w krajach UE emitowany na kanale TV Polonia), a nawet w ukazujących się raz po raz edycjach praktycznych poradników emigranta zarobkowego .

3) Agencje pośrednictwa do pracy zagranicą - muszą posiadać specjalną licencję uprawniającą do prowadzenia tego typu usług, wydawaną przez Ministerstwo Gospodarki.
Pośrednictwo do pracy za granicą realizowane jest poprzez Wojewódzkie Urzędy Pracy we współpracy z Wydziałem Migracji Departamentu Rynku Pracy Ministerstwa Gospodarki i Pracy. Równocześnie przy realizacji pośrednictwa do pracy poza granicami kraju Wydział Migracji współpracuje ze służbami zatrudnienia krajów, z którymi podpisane są umowy o wzajemnym zatrudnieniu (np.: ZAV, OMI). Partnerzy zagraniczni kierują do Ministerstwa Gospodarki i Pracy zapotrzebowania zgłoszone przez pracodawców zagranicznych, które następnie Wydział Migracji przekazuje dalej do Wojewódzkich Urzędów Pracy celem realizacji. W celu podjęcia pracy za granicą należy zgłosić się do właściwego względem swojego miejsca zamieszkania Wojewódzkiego Urzędu Pracy lub jego Filii, gdzie trafiają oferty pracy u pracodawców zagranicznych oraz informacje o prowadzonych naborach do pracy zagranicą. Na stronie internetowej htpp://www.praca.gov.pl/ znajdują się informacje odnośnie kryteriów, jakie muszą spełniać osoby zainteresowane podjęciem pracy zagranicznej w oparciu o podpisane przez RP umowy i inne porozumienia.
 Aktualnie w Polsce (stan na koniec maja 2006 r.) zarejestrowanych jest ogółem 1316 podmiotów, mających uprawnienia do prowadzenia dla obywateli polskich usług pośrednictwa pracy za granicą u pracodawców zagranicznych. Dane dotyczące liczby agencji w poszczególnych województwach w Polsce przedstawia poniższa tabela.

Tab. 2. Czynne agencje pośrednictwa do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych dla obywateli polskich (wg. województw - stan z dn. 31.05.2006)

WOJEWÓDZTWO

LICZBA AGENCJI
Dolnośląskie 107
Kujawsko-Pomorskie 33
Lubelskie 29
Lubuskie 26
Łódzkie 53
Małopolskie 106
Mazowieckie 261
Opolskie 113
Podkarpackie 33
Podlaskie 14
Pomorskie 150
Śląskie 155
Świętokrzyskie 16
Warmińsko Mazurskie 21
Wielkopolskie 102
Zachodniopomorskie 97
Razem 1316
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Centrum Informacji Społeczno-Gospodarczych Ministerstwa Gospodarki

5) Poza serwisami informacyjnymi i rekrutacji do pracy za granicą, dodatkowe formy pomocy migrantom zarobkowym oferowane są doraźnie, za pośrednictwem różnych inicjatyw podejmowanych przez instytucje lub osoby prywatne, często jako dodatkowe usługi świadczone w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, a niekiedy nawet bez formalnej rejestracji. Warto wspomnieć o najbardziej rozpowszechnionych już typach wsparcia czy usług.
 Jedną z pierwszych inicjatyw, jaka pojawiła się wraz ze wzrostem natężenia migracji z Polski w latach 90. i nadal się utrzymuje, są powstające w różnych miejscowościach małe prywatne firmy transportowe (dysponujące najczęściej busami), przewożące migrantów zarobkowych z Polski do różnych krajów (np. Niemcy, Włochy, Belgia, Holandia) i na trasie powrotnej. Elastycznie reagują na potrzeby migrantów, kursują często, zazwyczaj 2-3 razy w tygodniu na określonej trasie i są skuteczną konkurencją dla transportu tradycyjnego.
 Innym przykładem pomocy są szkoły języków obcych, które - obok dotychczasowej oferty edukacyjnej - wprowadzają naukę języków krajów aktualnie zgłaszających zapotrzebowanie na określone kategorie pracowników (np. języka norweskiego dla pielęgniarek). Jest to także nauka języka specjalistycznego, zawodowego (np. dla lekarzy wyjeżdżających za granicę).
 Na podobnych zasadach uaktywniają się inne rodzaje usług, świadczone dodatkowo, np. przez kancelarie adwokackie czy szkoły nauki jazdy (przeszkolenie dla kierowców autobusów i taksówkarzy w warunkach ruchu lewostronnego w Wielkiej Brytanii).
Tego typu inicjatywy wspierające migrantów przed wyjazdem są bezpośrednią reakcją na pojawiający się popyt na określone usługi, jednak nie są to działania usystematyzowane i trudno oszacować ich skalę i zasięg.

Warto dodać jeszcze, że podobne działania mają miejsce na terenie krajów osiedlenia polskich emigrantów - obecnie najwięcej takich przejawów przedsiębiorczości znaleźć można w Londynie, Dublinie, także w mniejszych miejscowościach Wielkiej Brytanii i Irlandii, ale również w Hiszpanii czy w Niemczech. Polacy na emigracji w większości krajów posiadają swoje fora internetowe (czy nawet portale z sekcjami tematycznymi i ogłoszeniowymi) - najczęściej organizują je izby handlowe, polonijne gazety lub instytucje .
 Można tam znaleźć podstawowe informacje niezbędne dla podjęcia pracy, samozatrudnienia, podjęcia studiów czy załatwienia spraw urzędowych, podatkowych, procedur prawnych, informacje związane ze sferą socjalną, opieką medyczną, działalnością organizacji imigranckich, biur podróży, kościołów, polskich placówek dyplomatycznych .
 W tym samym celu powstają stowarzyszenia zakładane przez niedawno przybyłych z Polski imigrantów (np. Polish Information & Culture Centre w Dublinie), a także gazety w dwóch wersjach językowych („Szpila" w Dublinie) . Dostępność tych informacji drogą internetową sprawia, że sięgają po nie także potencjalni emigranci w Polsce, planując wyjazd czy szukając pracy za granicą.

[1] Por. K. Iglicka, Migracje powrotne w świetle najnowszych ujęć teoretycznych. Źródła informacji i podejścia badawcze, w: Migracje powrotne Polaków. Powroty sukcesu czy rozczarowania?, pod red. K. Iglickiej, Warszawa 2002, s. 20nn.

[2] Por. K. Romaniszyn, „Saksy" i odraczana konsumpcja - propozycja nowego podejścia w badaniach nad migracją zarobkową, „Studia Polonijne" t. 18, 1997, s. 7‑18.

[3] Por. M. Okólski, Przepływy siły roboczej w świetle niemiecko-polskiej umowy dwustronnej o pracownikach sezonowych, w: Polscy pracownicy sezonowi na rynku Unii Europejskiej, pod red. P. Karczmarka, W. Łukowskiego, Warszawa 2004, s. 24nn.

[4] Wywiad D. Pszczółkowskiej z prof. Markiem Okólskim, http://www.gazeta.pl/, 09.05.2006.

[5] http://www.euroinfo.org.pl/

[6] http://www.eures.praca.gov.pl./