7 czerwca 2005 odbyła się się publiczna obrona rozprawy doktorskiej P. Michała Wyrostkiewicza. Promotorem jest Ks. Dr hab. Sławomir Nowosad, prof. KUL, zaś recenzentami są ks. dr hab. Jerzy Gocko, prof. KUL, ks. prof. dr hab. Piotr Morciniec - Uniwersytet Opolski. Poniżej zamieszczamy autoprezentację pracy p. M. Wyrostkiewicza.

"Ekologia ludzka. Studium teologicznomoralne"

Nawet pobieżna obserwacja świata prowadzi do przekonania, że można w nim zauważyć pewne zasady i prawa, zgodnie z którymi ona funkcjonuje. Da się wyróżnić liczne relacje, jakie łączą poszczególne jego elementy.

Nauką, która zajmuje się opisem relacji w świecie jest ekologia. Obierając pewną jednostkę jako podstawowy przedmiot, analizuje relacje tej jednostki z jej naturalnym środowiskiem, czyli otoczeniem, które bezpośrednio pływa na jej egzystencję i rozwój. W podstawowym ("klasycznym") rozumieniu, ekologia jest jedną z nauk przyrodniczych (jest częścią biologii) i jako taka bada zjawiska przyrodnicze.

Uczynienie osoby ludzkiej głównym przedmiotem ekologii ukazało, że kompetencje i założenia tej nauki nie mogą opisać wszystkich relacji, jakie charakteryzują postrzeganą integralnie osobę. Okazało się także, iż tym, co w dużym stopniu wpływa na jej życie, a więc stanowi naturalne środowisko, nie jest tylko przyroda, ale również społeczeństwo i i sama osoba. Personalistyczne (a nie czysto biologiczne) spojrzenie na człowieka oraz związana z tą wizją koncepcja jego środowiska naturalnego z jednej strony pozwoliła, a z drugiej niejako nakazała stworzenie nowej koncepcji ekologicznej. Jest nią ekologia ludzka, która stanowi główny przedmiot prezentowanej dziś rozprawy doktorskiej (jej tytuł to: Ekologia ludzka. Studium teologicznomoralne). Głównym celem omawianej dysertacji stało się w miarę możliwości kompletne ukazanie koncepcji ekologii ludzkiej. Bez wątpienia więc zakres tematyczny jest dość szeroki: od problemów iście przyrodniczych, przez społeczne, po te, które dotyczą życia duchowego osoby ludzkiej z uwzględnieniem tzw. wątku transcendentnego. Takie szerokie a zarazem integralne spojrzenie na osobę i jej środowisko okazało się konieczne do osiągnięcia założonych celów.

Takie rozległe spektrum tematyczne wymagało odwoływania się do obszernej literatury. Ze względu na fakt, iż cała koncepcja ekologii ludzkiej wpisuje się w poszukiwania teologicznomoralne, podstawowymi źródłami dla rozprawy były wypowiedzi Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. One jednak stanowiły jedynie część wszystkich publikacji, które wykorzystano podczas prowadzenia badań. Nie brakowało bowiem także książek i artykułów tak z innych dziedzin teologicznych, filozofii oraz nauk społecznych, jak i nauk przyrodniczych. Bogaty spis publikacji jest wynikiem badań prowadzonych w naukowych bibliotekach w Polsce i za granicą, m.in. w Bibliotece Uniwersyteckiej w Oksfordzie.

Przedmiot pracy niejako domagał się, aby była ona interdyscyplinarna. Ta potrzeba korzystania z dorobku różnych nauk sprawiła, że osiągnięcie naukowo pewnych i spójnych wyników badań wymagała zastosowanie odpowiedniej metody. Mówiąc ogólnie, polegała one na uporządkowaniu tez wypracowanych przez ekologię (biologię) i teologię najpierw na płaszczyźnie epistemologicznej, aby później dokonać pewnych uogólnień i syntez na płaszczyźnie metafizycznej a następnie teologicznomoralnej. Odwołanie się do licznych opracowań i bogatej literatury pomocniczej oraz dogłębna analiza zawartych tam treści analiza umożliwiło dokonanie pewnych syntez dotyczących podjętego zagadnienia oraz jego różnych aspektów. W niektórych partiach dysertacji posługiwano się także metodą historyczno-analityczną.

Przyjęta metodologia badań oraz treści zawarte w materiale źródłowym znajdą odzwierciedlenie w strukturze dysertacji. Zasadniczą część rozprawy stanowią cztery rozdziały. W pierwszym z nich, który stanowi swego rodzaju wprowadzenie, ukazano potrzebę podjęcia badań w ramach ekologii ludzkiej. Omówiono też zagadnienia związane z językiem i metodą tej koncepcji. Wskazano na główny przedmiot, przedstawiono wizję osoby ludzkiej, określono zakres naturalnego środowiska ludzkiego oraz wskazano na rozwój integralny osoby, jako jej podstawowe powołanie, prawo i obowiązek.

Zgodnie z wypracowaną definicją, pierwszym praktycznym działaniem w ramach podjętych badań była obserwacja relacji w naturalnym środowisku ludzkim. Ich opis stał się treścią drugiego rozdziału pracy. Obserwacje z punktu widzenia ekologii ludzkiej doprowadziły do wniosku, że we współczesnym świecie da się zaobserwować poważny kryzys ekologiczny polegający na zniekształceniu naturalnych relacji pomiędzy poszczególnymi elementami środowiska. Symptomami tego kryzysu okazały się m.in.: niewłaściwe wykorzystywanie zasobów przyrody - ekspansywna gospodarka, zagrożenie dla zdrowia i życia ludzkiego, bezrobocie, problemy w życiu społecznym, gospodarczym i politycznym, "kultura śmierci", kryzys takich instytucji, jak małżeństwo i rodzina oraz impas w życiu duchowym, zwłaszcza w sferze moralności. Problemami, które w ocenie ekologii ludzkiej posiadają charakter ambiwalentny okazały się: globalizacja i kwestia demograficzna. W tym rozdziale zwrócono też uwagę na komplikacje, jakie wynikają z niewłaściwego rozumienia ekologii i wynikającą z tego niepoprawną "ekologiczną argumentację".

Przedmiotem trzeciego rozdziału było zagadnienie integralnego rozwoju osoby ludzkiej. Podkreślano tu prawdę, że autentyczny rozwój integralny to taki, który dotyczy całej osoby, wszystkich płaszczyzn jej egzystencji. Wśród kategorii, jakie mają kluczowe znaczenie dla tak rozumianego rozwoju, znalazły się m.in.: troska o życie i zdrowie, praca, rozwój intelektualny oraz duchowy, poszukiwanie prawdy i wolności oraz permanentne "doskonalenie ducha".

W czwartym rozdziale analizie poddano społeczeństwo i przyrodę, które to rzeczywistości stanowią ważne elementy naturalnego środowiska ludzkiego. Istotnym twierdzeniem ekologii ludzkiej stałą się teza, iż człowiek jest istotą powołaną do życia we wspólnocie. Stąd jej pierwszą i podstawową komórką okazała się rodzina. Dostrzeżono też i opisano inne relacje i rzeczywistości, które występują w życiu społecznym. Nie ograniczono się tylko do wspomnianej rodziny, ale zwrócono uwagę na potrzebę istnienia państwa, w którym panował będzie właściwy system społeczny, gospodarczy i polityczny. Sporo uwagi poświęcono także relacji osoby ludzkiej do przyrody. W tym kontekście podkreślano prawdę, iż w stosunku do niej człowiek-osoba zawsze winien czuć się włodarzem, a nie absolutnym władcą. Przypominano również o doniosłym obowiązku opieki nad stworzeniami. Ów obowiązek wyprowadzono z wielu przesłanek zarówno o charakterze przyrodniczym, filozoficznym-prawnonaturalnym, jak i teologicznym.

Przedstawiona w niniejszej rozprawie ekologia osoby ludzkiej nie ogranicza się więc jedynie do ukazania osoby ludzkiej w jej naturalnym środowisku oraz do wskazania na rozmaite zagrożenia dla naturalnych relacji tam zachodzących. Zauważając te zagrożenia, chce też znaleźć możliwości ich uniknięcia lub zaproponować drogi wyjścia z istniejącego już kryzysu ekologicznego. Pierwszą z tych dróg jest przywrócenie szacunku dla życia, a zwłaszcza dla ludzkiej godności. Ta podstawowa płaszczyzna działań ekologicznych wyznacza kolejne. Wśród nich ważne miejsce zajmuje potrzeba międzyludzkiej i międzynarodowej współpracy, która winna wyrażać się w tworzeniu autentycznej solidarności. Ta ostatnia zaś umożliwi budowanie pokojowego społeczeństwa, któremu nie może być obce poszanowanie dla życia ani poczucie integralności stworzenia. Uczciwe i pełne rozważenie kwestii ekologicznej ukazało, iż jej rozwiązań nie należy szukać tylko w zmianie ogólnego podejścia do przyrody czy w przemianach społecznych, ale nade wszystko w kształtowaniu odpowiedniej postawy ludzi. Na podstawie prowadzonych badań można było stwierdzić, że ostatecznie droga do rzeczywistych przemian i przezwyciężenia kryzysu ekologicznego przebiega przez osobę i jej hierarchię wartości. Źródłem więc wszelkiego zła, a zarazem i najbardziej niebezpiecznym "zanieczyszczeniem ekologicznym" okazał się grzech. Kryzys ekologiczny dał się zaś poznać jako problem przede wszystkim moralny. Dlatego pierwszym krokiem wychodzenia z tego kryzysu, jaki można było zaproponować był rachunek sumienia, który powinien skutkować "ekologicznym nawróceniem". Owo nawrócenie winno zaś stać się fundamentem stałej postawy odpowiedzialności ekologicznej: odpowiedzialności wobec siebie samych, odpowiedzialności wobec innych i odpowiedzialności wobec środowiska. To wszystko wynika ze spojrzenia na świat i ludzką egzystencję w duchu cnót: wiary, nadziei i miłości.

Koncepcja ekologii ludzkiej stanowi pełne i integralne spojrzenie na osobę ludzką i jej naturalne środowisko. Głównym jej przedmiotem jest człowiek-osoba jako istota duchowo-materialna stanowiąca ośrodek wszechświata i nadająca mu sens. Jest teorią, która odwołując się do różnych nauk i opinii chroni osobę przed różnymi redukcjonizmami. Z drugiej zaś strony pozwala dostrzec zagrożenia, jakie z tych niepełnych ujęć wynikają. Wyraźnie nazywa te zagrożenia i wskazuje, jak im zapobiegać lub, jeśli zaistnieją, przeciwdziałać. Pozwala też zauważyć naturalne zależności, jakie łączą ludzi z ich środowiskiem. Oprócz zauważenia wskazuje również na to, w jaki sposób te naturalne więzi pielęgnować i rozwijać. Istotną tezą tej koncepcji jest dowartościowanie społeczeństwa jako ważnego elementu naturalnego środowiska ludzkiego. Stanowi to swoiste novum w opisie tego środowiska. Takie ujęcie nie tylko wskazuje na społeczną naturę osoby ludzkiej, ale też w sposób jednoznaczny ukazuję potrzebę zachowania właściwych relacji z innymi ludźmi, jako warunek osiągnięcia rozwoju integralnego, czyli spełnienia się człowieka jako osoby. Inną ważną nowością jest podkreślanie faktu, że związek ludzi z przyrodą nie zachodzi tylko na płaszczyźnie biologicznej, ale ma także znaczenie dla rozwoju życia duchowego osoby. Dużym walorem omawianej koncepcji jest odwoływanie się do różnych dziedzin wiedzy: od biologii po teologię. Takie spojrzenie sprawia, że nie zostaje zagubiony żaden z istotnych elementów integralnej wizji osoby ludzkiej i świata.

Wydaje się, że aktualność tematu i potrzeba jego podjęcia nie ulegają wątpliwości. Jednoznacznym potwierdzeniem tej tezy może być fakt, że powstawanie dysertacji było jednocześnie realizacją projektu badawczego (grantu) stanowiącego przedmiot umowy zawartej pomiędzy Katolickim Uniwersytetem Lubelskim oraz Komitetem Badań Naukowych będącym agendą Ministerstwa Nauki i Informatyzacji.

Niniejsza rozprawa jest pierwszą monografią w sposób pełny podejmującą temat ekologii ludzkiej. Stanowi więc niejako publikację programową dla tej nowej koncepcji. Bez wątpienia więc może stać się źródłem prac pogłębiających wiedzę należącą do tej dyscypliny. Chcąc wskazać na konkretny temat, jaki okazał się tym, który nie jest w nauce opracowany w wystarczającym stopniu i wymaga poszerzonego studium i odrębnej publikacji, można dla przykładu zwrócić uwagę na problem wzajemnych relacji pomiędzy teologią i naukami empirycznymi.

Każdy, kto poważnie zastanawia się swoją egzystencją musi dostrzec, że żyjąc w świecie uwikłany jest w liczne relacje z rozmaitymi elementami rzeczywistości tworzącymi jego naturalne środowisko. Osoba ludzka, chcąc właściwie przeżyć swoje życie i osiągnąć jego spełnienie, musi nie tylko wiedzieć coś o swoim pochodzeniu, znać sens i cel swojej egzystencji. Musi również umieć właściwie funkcjonować we wspomnianych wyżej relacjach. Pomocą w tym może być koncepcja ekologii ludzkiej. Ona nie tylko wskazuje na te zależności, ale też tłumaczy, jak umożliwić każdemu z tych elementów osiągnięcie naturalnego dla niego celu.