16 października 2004 r. zmarł w Warszawie emerytowany profesor zwyczajny KUL, Tomasz Strzembosz, historyk II wojny światowej i Powstania Warszawskiego, a także historyk „białych plam” w najnowszych dziejach Polski. Był kierownikiem Pracowni Ziem Wschodnich II RP w Instytucie Studiów Politycznych PAN, wiceprzewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Studiów Politycznych PAN, wiceprzewodniczącym „Solidarności” w Instytucie Historii PAN, Członkiem Rady Edukacji Narodowej w okresie stanu wojennego, współpracownikiem Społecznego Komitetu Wydawnictw Niezależnych, wykładowcą i członkiem Senatu w Collegium Civitas, członkiem korespondentem Towarzystwa Naukowego KUL, honorowym przewodniczącym Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej.

Urodził się 11 września 1930 r. w Warszawie. Tu ukończył szkołę powszechną oraz, w czasie wojny, pierwszą klasę gimnazjum na tajnych kompletach Gimnazjum, i Liceum im. św. Stanisława Kostki. Po Powstaniu Warszawskim wraz z rodziną znalazł się w Krakowie, gdzie uczęszczał do V Gimnazjum i Liceum. Naukę kontynuował od września 1946 r. w Samorządowym Ogólnokształcącym Gimnazjum i Liceum w Palenicy i tam uzyskał maturę. Studia rozpoczął na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na trzecim roku przeniósł się na Uniwersytet Warszawski, wybierając specjalizację archiwalną. Po zaliczeniu trzeciego roku Tomasz Strzembosz nie uzyskał zgody na studia naukowe – tj. zrobienie magisterium. Powodem było jego zaangażowanie w działalność harcerską oraz protest przeciwko rozwiązaniu Związku Harcerstwa Polskiego i przeniesieniu starszej młodzieży do ZMP. Akademicki Związek Młodzieży Polskiej zaopiniował go negatywnie jako „niepokornego”. Musiał odejść z uczelni i podjąć pracę zawodową. Początkowo – w latach 1952-1953 – pracował w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Warszawie, po paru miesiącach został przeniesiony służbowo do Archiwum Akt Dawnych, gdzie porządkował akta XIX-wieczne. Wtedy też dowiedział się, że wbrew swojej woli został wpisany w szeregi ZMP przy Naczelnej Dyrekcji Archiwów. Kiedy złożył legitymację i wystąpił – zostało to potraktowane przez władze jako manifestacja polityczna i pociągnęło za sobą przykre spotkania z funkcjonariuszami UB i groźby więzienia. Szykany zakończyły się usunięciem Strzembosza z zajmowanego stanowiska. Od września do grudnia 1953 r. pracował w Archiwum jako robotnik.

W styczniu 1954 r. Tomasz Strzembosz otrzymał pracę w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy. Został przyjęty przez dyr. dr Janusza Durko na stanowisko asystenta oświatowo-naukowego w Dziale Oświatowym Muzeum. Pracował tu przez 12 lat. W 1955 r. otworzyła się przed nim możliwość ukończenia studiów w systemie zaocznym, z czego Tomasz natychmiast skorzystał. Zdał siedem dodatkowych egzaminów i obronił w marcu 1959 r. pracę magisterską na temat: „Tumult warszawski 1525 roku”. Praca została opublikowana przez PWN.

Po październiku 1956 r., w nowej sytuacji politycznej, pojawiły się też nowe możliwości badawcze dotyczące historii Polski w okresie II wojny światowej, mimo iż nadal istniały tematy zakazane, jak zbrodnie sowieckie na Polakach, sytuacja Polski pod okupacją sowiecką, konspiracja antykomunistyczna, Powstanie Warszawskie i in. Tomasz Strzembosz przystąpił do realizowania swoich zainteresowań, a właściwie do ujawnienia swoich dotychczasowych badań. Opublikował kilka prac, dzięki którym został zauważony przez kierownika Zakładu Dziejów Polski w II Wojnie Światowej Instytutu Historii PAN, doc. Czesława Madajczyka. Od 1 listopada 1966 r. otrzymał angaż w tymże Zakładzie. Było to dla Tomasza Strzembosza najwłaściwsze miejsce w owym czasie. Początkowo zajmował się porządkowaniem akt Głównej Kwatery Szarych Szeregów. Przy okazji publikował prace o tej organizacji. Od 1961 r. przeprowadzał też badania i kwerendy dotyczące konspiracyjnej walki zbrojnej w Warszawie w latach 1939-1944. Swoje zainteresowania rozszerzył też na wszystkie organizacje młodzieżowe działające w tym okresie w konspiracji. Dostrzegając niebezpieczeństwo zaprzepaszczenia ważnych świadectw historii wskutek odchodzenia uczestników wydarzeń, podjął również trud gromadzenia relacji i wspomnień uczestników walk z okupantem. Jednocześnie przygotowywał rozprawę doktorską na temat pionów walki bieżącej warszawskich organizacji konspiracyjnych. Obrona doktoratu Tomasza Strzembosza odbyła się w marcu 1972 r. Promotorem był prof. Stanisław Herbst. Dalszym pokłosiem badań naukowych Tomasza były książki: „Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944” i „Miasto groźne”. Wszystkie te prace na wiele lat utknęły w urzędach cenzury. Rozprawa doktorska, pt.: „Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy”, ukazała się w roku 1979, rok wcześniej wydano „Akcje zbrojne...”, a niektóre rozdziały „Miasta groźnego” ukazały się na łamach „Kwartalnika Historycznego”. Obie książki miały drugie wydania, uzupełnione i poszerzone, w roku 1983.

Zainteresowanie i podjęcie badań w nowym kierunku badawczym – historii Polskich Sil Zbrojnych na Zachodzie, pociągnęło za sobą długi pobyt w Londynie. Tomasz Strzembosz przebywał tam dwukrotnie – w 1977 i 1979 r. Przekonał się wówczas, iż jest to temat niemal niemożliwy do zrealizowania wobec braku odpowiednich materiałów źródłowych. Przeniósł więc swoje zainteresowania na historię Armii Krajowej, zaczął zbierać zwłaszcza materiały dotyczące tej organizacji na polskich ziemiach wschodnich.

Od roku 1976 Tomasz Strzembosz prowadził zajęcia zlecone na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, zatrudniony przy Katedrze Historii Kultury Polskiej. Od 1984 r. był zatrudniony tu na pełnym etacie adiunkta. Mając kontakt z KUL-em i wydaną książkę „Akcje zbrojne...” - postanowił się habilitować. Przewód habilitacyjny został przeprowadzony na Wydziale Nauk Humanistycznych w marcu 1982 r. Recenzentami byli: prof. Aleksander Gieysztor, prof. Ryszard Bender, prof. Jerzy Kłoczowski i prof. Tomasz Szarota.

Po habilitacji r opublikowaniu czwartej książki dotyczącej okupowanej Warszawy, pt.: „Odbijanie i uwalnianie więźniów w Warszawie 1939-1944” oraz kilkudziesięciu mniejszych rozpraw, Tomasz Strzembosz podjął nową tematykę badawczą - dzieje ziem wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką w latach 1939-1941. Badania te zaowocowały wieloma artykułami i rozprawami.

Także w latach osiemdziesiątych Tomasza, ze względu na jego niezależność i poglądy dalekie od oficjalnych, dotykały liczne szykany ze strony władz. Przez siedem lat ministerstwo nie chciało zatwierdzić jego habilitacji. Nastąpiło to dopiero w roku 1989. Po obradach „okrągłego stołu” szybko awansował – w 1991 r. został profesorem nadzwyczajnym, a rok później – zwyczajnym w Instytucie Studiów Politycznych PAN.

Pracując w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Profesor Tomasz Strzembosz prowadził bardzo liczne seminarium magisterskie, na którym wykształcił ponad 60 magistrów. Wypromował także 11 doktorów. Przewód dwunastego jest już otwarty. W 1997 r. przeszedł na wcześniejszą emeryturę, zachowując pół etatu naukowego w Instytucie Studiów Politycznych PAN i kierownictwo Pracowni Dziejów Ziem Wschodnich II Rzeczypospolitej.

Został wyróżniony odznaką „Zasłużony Działacz Kultury” i srebrną odznaką „Zasłużony dla Warszawy”. Był człowiekiem prawego charakteru i niezwykłej dobroci, wspaniałym wychowawcą młodzieży i wybitnym autorytetem naukowym. Nigdy nie przestał być prawdziwym harcerzem. Dla swoich uczniów, studentów, doktorantów i kolegów – profesorów zawsze miał uśmiechniętą i pogodną twarz. Przeciwników szanował, a jego odpowiedzią dla zacietrzewionych było powołanie Komitetu Upamiętniającego Polaków Ratujących Żydów.