dr Krzysztof Jurek

NCN/2011/01/N/HS6/05171

 1. Celem poznawczym projektu było zbadanie jaka jest i jak przebiega proces kształtowania się tożsamości obywateli Białorusi i Ukrainy wchodzących w polskie społeczeństwo. Badania będą diagnozą społeczno-ekonomiczną, kulturalną, religijną ich sytuacji oraz analizą polityczno-prawną. Grupa badawcza obejmuje obywateli, którzy nie mają polskiego pochodzenia etnicznego i polskiego obywatelstwa, dlatego badania można uznać za nowatorskie.

2. Celem praktycznym było zbadanie jakie czynniki ułatwiają Ukraińcom i Białorusinom integrację z polskim społeczeństwem a jakie czynniki tę integrację utrudniają. Wiedza na temat dynamicznego procesu jakim jest wchodzenie w społeczeństwo polskie powinna być cenna dla decydentów, migrantów, czy działaczy politycznych na szczeblu rządowym i samorządowym.

Wnioski z badań:

Za cel podstawowy projektu przyjęto próbę nakreślenia procesu kształtowania się tożsamości etniczno-kulturowej imigrantów z Białorusi i Ukrainy. Cel ten pozwoli na pełniejsze zrozumienie problemów, z którymi stykają się obcokrajowcy w Polsce, a w dalszej perspektywie może przyczynić się do tworzenia oraz realizowania przyjaznej i skutecznej polityki integracyjnej. Podstawową techniką zbierania materiału badawczego był wywiad pogłębiony niestandaryzowany, którym objęto 63 respondentów. Dane zbierano w okresie od kwietnia do września 2012 roku. Podstawą projektowania badań były założenia metodologiczne wypracowane w Katedrze Socjologii Kultury Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II pod kierownictwem Leona Dyczewskiego. Badania właściwe (63 wywiady) przeprowadzono po badaniach pilotażowych (5 wywiadów) w Lublinie. Posłużyły one korekcie i udoskonaleniu wykorzystanego narzędzia badawczego. Opierając się na statystykach rozmieszczenia cudzoziemców w Polsce (Spisu Powszechnego w 2002 i 2011), badania przeprowadzono w województwie lubelskim, podkarpackim i podlaskim, a także z racji dużej ilości obcokrajowców wyjeżdżających do dużych miast: w Warszawie i Krakowie. Dodatkowo użyto testu przymiotnikowego ACL w opracowaniu Harrisona G. Gougha i Alfreda B.Heilburna, w przekładzie Zenomeny Płużek (1983). Zebrane przy pomocy testu dane posłużyły określeniu przymiotników, których imigranci użyli do samoopisu. Analiza badawcza obejmowała także Desk research, to jest analizę materiałów zastanych: dokumentów, raportów, wytycznych odnoszących się do sytuacji cudzoziemców, ze szczególnym uwzględnieniem ludności białoruskiej i ukraińskiej. Zebrane wyniki stały się podstawą do napisania rozparwy doktorskiej pt. "Tożsamość etniczno-kulturowa obywateli Białorusi i Ukrainy wchodzących w polskie społeczeństwo". Wyniki zostaną upowszechnione w formie książkowej (podpisana umowa z Wydawnictwem KUL). Ponadto wnioski z badań zaprezentowno na 9 konferencjach krajowych (4 o zasięgu międzynarodowym), a także  zorganizowano konferencję naukową pt. "Tożsamośc religijna w nowczesności" (jedna z części tej konferencji poświęcona była prezentacji wyników), która odbyłą się w dniach 26-27 czerwiec 2013 w Nałęczowie. 

Uzyskane w projekcie wyniki wskazują, że imigranci w nowych warunkach społecznych, kulturowych, gospodarczych i politycznych poszukują wsparcia u współrodaków, oni jako pierwsi wprowadzają ich w polskie społeczeństwo, i są dla nich ogromnym wsparciem. Z czasem jednak imigranci coraz bardziej integrują się z Polakami, którzy zaczynają dominować wśród najbliższych znajomych. Wypowiedzi badanych wskazują, że Białorusini i Ukraińcy zasadniczo nie tworzą gett imigrankich, ale też wyraźnie dostrzegają podobieństwa pomiędzy własną a polską kulturą. Pomimo silnego przywiązania do Polski żyją w ciągłej łączności z ojczyzną, utrzymują więź z krajem i rodziną. Pomaga im w tym polskie społeczeństwo, które nie jest zamknięte, oddzielone od obcokrajowców, wręcz przeciwnie Polacy są ciekawi swoich wschodnich sąsiadów. Imigranci wchodzą w polskie społeczeństwo z dużymi oczekiwaniami i dużą motywacją, by je zrealizować. Stosunkowo łatwo odnaleźli się w nowej sytuacji życiowej, na co wskazuje choćby znajomość języka polskiego oraz zdobyty kapitał kulturowy i społeczny. Można powiedzieć, że emigracja w życiu prywatnym większości badanym „udała się”, przyniosła więcej plusów, a poniesiony koszty rekompensowały to, co im dał wyjazd z ojczyzny. Nieco inaczej wygląda sytuacja wejścia na płaszczyźnie organizacyjnej. Imigranci nie uczestniczą twórczo w sferze życia publicznego. Niewielu z nich angażuje się w działalność polskich organizacji. Integracja następuje więc w życiu prywatnym a w życiu publicznym wycofanie, czy czasami wręcz alienacja. W znacznej mierze wynika to z oceny sytuacji we własnym kraju, gdzie świat oficjalnych struktur społecznych jawi się jako wrogi czy obojętny na los obywateli. Taki bagaż negatywnych doświadczeń imigrant zabiera ze sobą. Choć warto również zauważyć, że styczność z odmiennymi zasadami, którymi rządzi się państwo, jego większa demokratyzacja odbierana jest wartość, którą należy szanować i pielęgnować. W przypadku Białorusinów i Ukraińców wejście w inny system społeczno-kulturowy nie oznacza porzucenia własnych sposobów ujmowania siebie i świata, wizji przeszłości i przyszłości, rodzimych norm i wartości. Można powiedzieć, że imigranci wiedzą „skąd są” i „kim są”, dzięki temu proces wchodzenia w nowe społeczeństwo jest bardziej świadomy i selektywny. Co ważne, nie są oni postrzegani jako obcy w takim sensie, że są zupełnie inni, że nie pasują, lecz bardziej adekwatny wydaje się synonim odmienny. Na obszarze, w którym zostały przeprowadzane badania czasami gołym okiem widać współegzystencję kulturową i etniczną różnych grup etnicznych. Tożsamość imigrantów jest  zatem względnie otwarta, imigracja do Polski sprawia, że stają się bardziej świadomi swojego rodzimego dziedzictwa kulturowego, ale też nie izolują się od społeczeństwa przyjmującego.

Uzyskana wiedza na temat dynamicznego procesu jakim jest wchodzenie imigrantów w społeczeństwo polskie powinna być cenna dla decydentów, organizacji imigrankich, czy działaczy politycznych na szczeblu rządowym i samorządowym. Choć obecnie imigranci w Polsce tworzą nieliczną grupę (w skali całego kraju stanowią, zaledwie ok. 1,5% całego społeczeństwa), to można przypuszczać, że sytuacja demograficzna Polski, związana ze starzeniem się ludności oraz spadkiem ich liczebności, będzie wymagała większego otwarcia się na imigrantów, a co za tym idzie określenia ich roli i znaczenia w polskim społeczeństwie. Polityka imigracyjna powinna uwzględniać potrzeby imigrantów tzn. chęć zachowania własnej tożsamości etnicznej i kulturowej oraz dążenie do integracji ze społeczeństwem polskim. Polityka imigracyjna powina zatem balansować pomiędzy naciskiem na asymilację a zapewnieniem pełnej swobody do zachowania własnej, rodzimej tożsamości. Wyniki projektu mogą pomóc w kreowaniu takiej polityki.

Adaptacja do nowego społeczeństwa jest procesem niezwykle złożonym, stąd też jego zoruzmienie wymaga współpracy wielu dyscyplin naukowych: socjologii, antropologii, prawa, ekonomii, psychologii. Interdyscyplinarne spojrzenie pozwala na kompleksowe uchwycenie problemów, z którymi stykają się imigranci. To, co jest szczególnie ważne, a co wykazały wyniki w niniejszych badaniach, to założenie, że pewne aspekty imigracji do Polski  nie mogą być poddawane prostym uogólnieniom (co jest niestety charakterystyczne np. dla badań ilościowych). Przykładowo stwierdzenia typu  „emigracja za pracą” w znacznym stopniu spłycają omawianą problematykę. Wykluczenie z rodzimego rynku wynikać może bowiem z wielu powodów, a te należy rozpatrywać: w skali makrospołecznej, biorąc pod uwagę ogólny stan gospodarki, stopę bezrobocia, wysokie koszty utrzymania; w skali mikrospołecznej uwzględniając sytuację rodzinną badanych, między innymi patologie rodzinne, problemy interpersonalne w związkach oraz w skali jednostkowej, zwracając uwagę na takie zjawiska jak wypalenie zawodowe, potrzeba zmian w życiu osobistym, chęć awansu społecznego lub zawodowego. Badania są uzupełnieniem literatury dotyczącej tożsamości etniczno-kulturowej imigrantów z Białorusi i Ukrainy (nie mających polskich korzeni) oraz problemu integracji przybyszów w nowym społeczeństwie.