1. Trzeba odróżnić referat od konferencji. Konferencja - nawet o charakterze naukowym - ma nieco luźniejszą formę przekazu. Natomiast referat (podobnie jak wykład) musi mieć precyzyjnie określony temat i musi spełniać wymagania stawiane pracom naukowym (pisanym). Referat może być potem opublikowany jako artykuł (usuwa się wówczas z niego pewne „kolokwializmy" i bezpośrednie odniesienia do słuchaczy, a także pewne nawiązania do sytuacji, w której był wygłaszany).

2. Referat musi mieć bardzo precyzyjnie określony temat. W zasadzie powinien być tak wąsko zarysowany, by autor mógł poruszyć wszystkie istotne aspekty zagadnienia w określonym dla niego czasie. Niedobrze, jeśli referujący przekracza więcej niż 15-20% określony dla niego czas.

3. W referacie wolno tylko we wstępie i na zakończenie rysować nieco szerszą „panoramę' zagadnienia, tak by zaznaczyć, że autor zna szersze aspekty problemu, ale musi się ograniczać (musiał dokonać wyboru) do istoty zagadnienia (albo do najważniejszych spraw związanych z tematem). Uwaga! W późniejszej publikacji to ujęcie tematu może być poszerzone!

4. Referat jest specyficzną formą opracowania naukowego ze względu na fakt, że jest tekstem wygłaszanym.

- Chociaż może być napisany in extenso i następnie odczytywany, to jednak jego autor zaskarbia sobie względy słuchaczy, jeśli potrafi oderwać się od tekstu, jeśli potrafi pewne partie powiedzieć z pamięci, jeśli doda pewne wtrącenia (na zasadzie, że mu się coś „przypomniało" - często to bywa „wyreżyserowane" - jest to dopuszczalne).

- Te ustne dopowiedzenia do tekstu wcześniej napisanego są niekiedy konieczne, jeśli nasze wystąpienie następuje po innym referacie, a pewne aspekty problemu poruszył już nasz przedmówca. Nie wypada wówczas powtarzać w całości swojej myśli; konieczne jest dobre nawiązanie do tego.

- O bardzo dobrym przygotowaniu autora referatu jest swobodne (nie czytane) dokonanie wstępu do omawianej problematyki; podobnie z zakończeniem - zwłaszcza jeśli to dotyczy kilku zdań podsumowania. Dobrze także w trakcie czytanego referatu powiedzieć kilka „swobodnych zdań" przy „przejściu" od jednego do drugiego punktu prezentacji (najlepiej pewne słowa kluczowe napisać sobie na marginesie referatu).

- Trzeba być zawsze gotowym do umiejętnego „streszczania" pewnych partii referatu ze względu na okoliczności. Niekiedy człowiek zbytnio „rozgaduje" się wcześniej, a potem kończy się jego czas. Powinien wówczas - przepraszając słuchaczy - końcowe partie tekstu tylko streścić. Warto mieć zaznaczone akapity, które można bez szkody dla referatu opuścić, ale z dopowiedzeniami, które pozwoliłyby zachować ciągłość tekstu.

5. Ten specyficzny charakter opracowania naukowego powinien uwzględniać także odmienną niż przy tekście pisanym (drukowanym) percepcję słuchaczy. W większości ludzie lepiej i głębiej rozumieją tekst, który sami czytają („wzrokowcy"). Dlatego głoszący referat musi z większą troską podejść do odbioru przygotowanego tekstu.

- W zasadzie zdania „referatowe" powinne być krótkie; częściej niż w tekście oddawanym do druku mogą pojawiać się powtórzenia, dodatkowe wyjaśnienia, podwójna terminologia (przekazana inteligentnie: jeśli w jednym zdaniu użyję trudnego słowa, to w drugim niejako powtarzającym tę myśl w nieco innym ujęciu, powinno paść słowo, które będzie bardziej zrozumiałe dla słuchaczy).

- Autor referatu nie może używać terminologii, której sam nie rozumie.

- Nie można wprost przenosić trudnych, wielokrotnie złożonych zdań, zaczerpniętych z różnych opracowań, do swojego referatu bez istotnych uproszczeń (nie gubiąc sensu zdania!). Takich wielokrotnie „nabudowanych" zdań słuchacze nie są w stanie przyjąć w całości, zwłaszcza jeśli czytający nie umie dobrze zaprezentować akcentu logicznego (akcentów logicznych).

- Tylko człowiek „dobrze obyty" ze sztuką głoszenia referatów może przygotować tekst, który jest w zasadzie gotowy do druku, a potem przy wygłaszaniu nie tyle odczytuje ten tekst, co raczej w sposób luźny korzysta z tekstu - wygłaszająć referat „z pamięci".

- Oprócz przygotowania tekstu referatu do wygłoszenia autor powinien starać się dobrze przygotować do jego czytania. Chodzi tu o przygotowanie tekstu przez podkreślenia, uwagi na marginesie (wykrzykniki, znaki NB- nota bene...), a także o przynajmniej jeden raz przeczytanie tego tekstu na głos (dobra okazja do sprawdzenia - ile czasu zajmie jego czytanie; zawsze trzeba do tego „spokojnego" czytania doliczyć kilka minut).

6. Referat, podobnie jak każda praca naukowa, oprócz zasadniczego „wyłożenia" podjętego tematu musi zawierać wstęp i zakończenie, zawsze proporcjonalnie do zasadniczego „korpusu" wystąpienia.

- Wstęp w referacie powinien być wyjaśnieniem tematu (ewentualnie uzasadnieniem, dlaczego taki temat się podejmuje - nie jest to konieczne, gdy jest to tekst wygłaszany na zaproszenie, w ramach jakiegoś sympozjum itp.); powinien już tu wskazać na istotne aspekty zagadnienia, a zakończeniem tego powinno być podanie zasadniczych punktów (części) głoszonego referatu. We wstępie jest także miejsce na pewne nawiązania okolicznościowe (do pewnych wydarzeń, rocznic, dokumentów itp.). Autor może też powiedzieć coś o sobie, o swoich zainteresowaniach związanych z tematem, o ewentualnych trudnościach w całościowym ujęciu zagadnienia.

- Zasadniczy „wykład" podjętego tematu. Opracowanie nie może pominąć żadnego istotnego aspektu, choć może pewne sprawy jedynie sygnalizować. Układ tej części referatu trzeba budować podobnie jak w każdej innej pracy naukowej (magisterskiej). Dopuszczalne jest tu bardziej szczegółowe wypunktowanie pewnych spraw (na zasadzie „enumeratywnej": primo, secundo, tertio...). Takie wyliczenie aspektów problemu, a potem ich krótkie omówienie ogromnie ułatwia słuchanie referatu. Dobrze jeśli poszczególne punkty wykładu mają kilkuzdaniowe podsumowania z jednoczesnym nawiązaniem do następnego.

- Zakończenie referatu powinno być w miarę krótkie, zwłaszcza że zazwyczaj brakuje czasu na szersze podsumowania. Dobrze jest powrócić do zasadniczego tematu wystąpienia i ukazanie go niejako „w nowym świetle" - właśnie dzięki temu, co się wyżej powiedziało. Akcent pada więc na nowość naszego opracowania. Jeśli jest czas, warto dodać do tego jakiś „apel" do słuchaczy z podkreśleniem ważności poruszanych spraw (swoista zachęta do działania, czy dalszych poszukiwań naukowych).

7. Sukces referatu zależy ogromnie z umiejętności połączenia precyzji naukowej i logicznego wykładu ze zdolnościami występowania publicznego (nawiązanie kontaktu ze słuchaczami; modulacja głosu; schludny ubiór; odpowiednia poza przy wygłaszaniu - raczej na stojąco; umiejętność korzystania ze środków nagłaśniających).