20 maja 2005 odbyła się publiczna rozprawa doktorska P. Izabeli Błaziak. Promotorem był Ks. Dr hab. Jerzy Gocko SDB, Prof. KUL, a recenzentami Ks. Prof. Dr hab. Ireneusz Mroczkowski (UKSW) i Ks. Prof. Dr hab. Janusz Nagórny. Poniżej zamieszczamy tekst wygłoszonego przez p. I. Błaziak autoreferatu.

"Poszukiwanie sensu życia w odniesieniu do chrześcijańskiej hierarchii wartości w świetle nauczania Jana Pawła II"


Wstęp

Problem sensu życia jest nieustannie aktualny. Już w starożytności i średniowieczu filozofowie pytali o sens rzeczywistości i ostateczne podstawy tego, co jest. W ramach tego pytania przyjmowano ostateczny, ogólnie uzasadniający sens, który utożsamiano z Bogiem. Ta kosmologiczno-ontologiczna droga staje się trudna do przebycia dla człowieka nowożytnego, który nie traktuje świata jako rzeczywistości danej, ale jako rzeczywistość przez siebie kształtowaną. Spotyka on na drogach swojego życia coraz mniej śladów Boga, coraz częściej stawia sobie pytania wyrażające wątpienie w sens swojej egzystencji.

Każdy człowiek stawia sobie pytanie: jaki jest sens życia? Pytanie to nasuwa się szczególnie wtedy, gdy ludzką egzystencję dotyka jakieś wydarzenie, nieszczęście, bądź cierpienie, kiedy człowiek znajdzie się w jakiejś trudnej sytuacji. Natomiast każdy człowiek chciałby przeżywać własną egzystencję w sposób bardziej szczęśliwy, bardziej ludzki, bowiem ma tylko jedno życie i to, jak je przeżyje, zależy w dużej mierze od niego samego. Własne życie można zmarnować, przegrać, zniszczyć, a nawet próbować je unicestwić. Jednak można również przeżyć je godnie, sensownie, po ludzku, w miłości dla kogoś, dla Boga lub dla drugiego człowieka.

W bytowaniu człowieka chodzi nie tylko o doznawanie przyjemności, szczęścia, o samourzeczywistnienie siebie jako osoby, ale raczej o wyjście poza siebie oraz poszukiwanie, odnalezienie i wypełnienie sensu życia, który jest wpisany w każdą ludzką naturę. Sensu życia nie można człowiekowi podarować, musi on sam go poszukiwać i odnaleźć. Człowiek nie tylko mocą swej woli stara się odkrywać sens życia, lecz przede wszystkim dostrzega go w tym, by coś tworzyć, czegoś doświadczać, angażować się w świat wartości, a także dawać świadectwo przetworzenia cierpienia w osiągnięcia życiowe, posiadające sens.

Prezentacja tematu

W oparciu o przeanalizowaną literaturę doszłam do wniosku, że poszukiwanie sensu życia jest zagadnieniem interesującym, ale równocześnie niezwykle ważnym. Jan Paweł II podczas rozmowy z młodzieżą w Rimini w 1982 r., zwrócił uwagę, że poczucie braku sensu własnej egzystencji jest ogromnym dramatem współczesnego człowieka. W czasach współczesnego kryzysu moralnego, jak również kryzysu sensu życia, ważne jest poszukiwanie dróg, na których człowiek może odkryć prawdziwy sens życia. Niewątpliwie jedną z nich jest chrześcijańska hierarchia wartości. Na odniesienie sensu i celu życia do chrześcijańskiej hierarchii wartości niejednokrotnie wskazuje Ojciec Święty Jan Paweł II. W związku z tym przedmiotem, a zarazem tematem czynionej refleksji jest poszukiwanie sensu życia w odniesieniu do chrześcijańskiej hierarchii wartości w świetle nauczania Jana Pawła II.

Człowiek, chcąc urzeczywistniać sens swojego życia, musi określić się wobec teraźniejszości i przyszłości. Musi wybrać spośród wartości takie, które się nie zdewaluują. Trzeba tu podkreślić znaczenie tzw. wartości ponadindywidualnych, obiektywnych. Nadają one życiu perspektywę, hierarchizują potrzeby oraz pozwalają jednostce dojść do swej wielkości. Służą rodzeniu się poczuciu sensu i wartości życia. Opowiedzenie się po stronie wartości i ich akceptacja oraz realizacja warunkuje odkrycie sensu życia.

Do takich wartości należą wartości chrześcijańskie. Wartości chrześcijańskie i ich hierarchia mają charakter obiektywny, ponieważ nie zależą od psychologicznego nastawienia poszczególnych ludzi, ani też od społecznej akceptacji. Fundamentalne znaczenie tych wartości i ich odpowiednie miejsce w tej hierarchii wartości zależą od tego, w jakiej mierze są one wyznacznikami osobowej godności człowieka. To, co służy prawdziwemu dobru człowieka, należy uznać za wartość. Im bardziej dana wartość wskazuje na godność osoby ludzkiej, tym wyższe miejsce należy się jej w hierarchii wartości.

Cel

Celem studium jest ukazanie prawdziwego sensu życia w odniesieniu do chrześcijańskiej hierarchii wartości w świetle nauczania Jana Pawła II. Przy czym należy podkreślić, że szczególną uwagę Ojciec Święty poświęcił zagadnieniu wartości, a zwłaszcza wartości najwyższych, których realizacja pozwala człowiekowi na odnalezienie prawdziwego sensu życia. Podejmując się realizacji tak zakreślonego celu badań, poszukiwano odpowiedzi na szereg pytań, które dookreślają główną problematykę zakreśloną w temacie pracy: Jakie są podstawy odkrywania sensu życia? Jakie znaczenie ma powołanie życiowe dla poczucia sensu życia? W jaki sposób przejawia się transcendentna i eschatologiczna perspektywa sensu istnienia? Jakie są przejawy i przyczyny utraty sensu życia oraz na czym polegają zafałszowane koncepcje ludzkiej egzystencji? W tym kontekście poszukiwano odpowiedzi na pytanie: Jakie są obiektywne czynniki i kryteria odkrywania prawdziwego sensu życia? Na czym polega specyfika chrześcijańskiej hierarchii wartości i w jaki sposób warunkuje ona odkrywanie sensu i celu życia. Jaka jest rola sumienia w odczytywaniu właściwej hierarchii wartości i odkrywaniu sensu życia? W jaki sposób przejawia się wspólnotowy wymiar sensu życia?

Omówienie źródeł

Podstawowym źródłem dla podjętych analiz było nauczanie Jana Pawła II. Ojciec Święty, który w świadomości większości ludzi jawił się jako duszpasterz świata i nauczyciel Bożej Prawdy, wiele miejsca w swoim nauczaniu poświęcił poszukiwaniu sensu życia. Jego nauczanie oparte jest na personalistycznej koncepcji osoby ludzkiej, która ujmuje człowieka w sposób integralny, przez co dowartościowuje nie tylko wymiar cielesny ludzkiej egzystencji, ale także akcentuje wymiar duchowy. W integralnym ujęciu osoby ludzkiej, która stanowi podstawę właściwej antropologii, zawarta jest prawda o godności osoby.

Zagadnienia związane z sensem życia człowieka zawarte są praktycznie w całym nauczaniu Jana Pawła II. Jednak najwięcej uwagi tej problematyce poświęcił w encyklice Fides et ratio oraz w swoich przemówieniach skierowanych zwłaszcza do młodzieży. Jest to zrozumiałe, jeśli się weźmie pod uwagę, że poszukiwanie sensu życia dotyczy szczególnie ludzi młodych, którzy stoją u progu dorosłego życia. W tym kontekście należy przywołać List do młodych całego świata "Parati semper" napisany w 1985 r.

Z innych istotnych dla czynionych analiz dokumentów Jana Pawła II należy wymienić m. in. encyklikę Laborem exercens, adhortacje Christifideles laici, Pastores dabo vobis, jak również adhortację Familiaris consortio. W tych dokumentach Ojciec Święty zwraca uwagę na konieczność poszukiwania prawdziwych wartości, które są warunkiem odkrycia sensu życia. Konieczne jest również zwrócenie uwagi na dokumenty, w których Jan Paweł II omawia zagadnienie sumienia. Do najważniejszych należą encykliki Veritatis splendor, w której Papież omawia zagadnienie sumienia w odniesieniu do prawdy i wolności oraz Dominum et Vivificantem, gdzie ukazana jest specyfika sumienia w powiązaniu z dynamicznym działaniem Ducha Świętego w człowieku i sumieniu.

Ojciec Święty sens i cel życia ludzkiego ujmuje jako konkretne pójście za Jezusem Chrystusem oraz realizację wartości chrześcijańskich. Prawda ta jest zawarta w całym nauczaniu Jana Pawła II, dlatego w niniejszym opracowaniu nie sposób ująć wszystkich dokumentów papieskich. Z konieczności więc ograniczono się do najważniejszych. Należy zwrócić uwagę również na liczne komentarze do encyklik oraz materiały z różnych sympozjów teologicznych poświęconych problemom moralnym współczesnego człowieka, które stanowią ważny materiał w opracowaniu zagadnień związanych z sensem życia człowieka oraz chrześcijańską hierarchią wartości.

Ze względu na interdyscyplinarny charakter problematyki związanej z sensem życia, poza literaturą teologiczną i teologicznomoralną w opracowaniu niniejszego tematu niezwykle pomocne okazały się również publikacje z zakresu innych dyscyplin naukowych, przede wszystkim z zakresu psychologii, a szczególnie logoteorii (której twórcą był V. E. Frankl) z socjologii religii oraz filozofii. Te publikacje pozwoliły na ukazanie problematyki związanej z poszukiwaniem sensu życia w szerszym kontekście i głębsze jego zrozumienie w wymiarach egzystencjalnych.

Układ pracy

Konieczność ukazania poszukiwania sensu życia w perspektywie chrześcijańskiej hierarchii wartości znalazła swoje odzwierciedlenie w metodzie i strukturze dysertacji. W pracy przeprowadzono przede wszystkim dogłębną i wieloaspektową analizę dokumentów papieskich oraz wymienionej literatury, dokonując w podsumowaniach poszczególnych części pracy oraz w jej zakończeniu syntez pozwalających na sformułowanie końcowych wniosków.

W oparciu o przeanalizowane dokumenty Jana Pawła II rozprawa została podzielona na trzy rozdziały, które są odzwierciedleniem podstawowych nurtów nauczania Papieża. W rozdziale I zostały ukazane antropologiczne i teologiczne podstawy sensu życia. Punktem wyjścia podjętej refleksji było ukazanie sensu życia jako potrzeby uniwersalnej. Antropologia teologiczna wskazuje na konieczność odniesienia sensu życia do Osoby Jezusa Chrystusa. To odniesienie stanowi główny nurt nauczania Jana Pawła II. Antropologiczno-teologiczne podstawy odkrywania sensu życia zostały przedstawione w odniesieniu do chrześcijańskiego powołania, którego wypełnianie stanowi podstawę poczucia sensu życia. Podstawy odkrywania sensu życia są zakorzenione w perspektywie transcendentnej i eschatologicznej. Ta perspektywa odkrywa przed człowiekiem rzeczywistość niezmienną i wieczną, która stanowi podstawę odkrywania sensu życia. Drugi rozdział został poświęcony ukazaniu przejawów i przyczyn zagubienia sensu życia oraz nie odkryciu go, przez zafałszowane koncepcje ludzkiej egzystencji. Utrata sensu życia wypływa z zagubienia moralnego człowieka, a jednocześnie do niego prowadzi. Do przyczyn utraty, bądź zagubienia prawdziwego sensu życia należy zaliczyć przede wszystkim zafałszowaną hierarchię wartości, zaćmienie ludzkich sumień i utratę wrażliwości na Boga. Utrata sensu życia, czy jego zafałszowane koncepcje przejawiają się na różnych płaszczyznach ludzkiego życia. Do najbardziej charakterystycznych przejawów należą alkoholizm, narkomania i inne uzależnienia. Jednak najbardziej dramatycznym przejawem utraty sensu życia jest utarta nadziei, prowadząca do rozpaczy. W konsekwencji prowadzi ona do całkowitego zanegowania własnej egzystencji, kończącej się niekiedy samobójstwem.

W trzecim rozdziale zostały ukazane obiektywne czynniki i kryteria prowadzące do odkrycia prawdziwego sensu życia. W świetle czynionych analiz podstawowym i najważniejszym kryterium odkrywania sensu życia jest chrześcijańska hierarchia wartości. Drogą do odczytania prawdziwej hierarchii wartości jest prawe sumienie, którego specyfika i dynamiczny charakter zostały przedstawione w dalszej części studium. Dopełnieniem refleksji jest ukazanie wspólnotowego wymiaru odkrywania sensu życia. Zwrócono tu szczególną uwagę na rolę rodziny oraz Kościoła.

Wnioski

Refleksja nad nauczaniem Jana Pawła II prowadzi do przekonania, że zagadnienia sensu życia należą do najważniejszych, jakie człowiek próbuje sobie postawić i rozwiązywać. Są to jednak problemy, których nie można w pełni rozwiązać na drodze dociekań naukowych. Pytania związane z sensem życia pozostają ciągle otwarte. Ostateczne odpowiedzi na pytania związane z tą problematyką wkraczają w sferę tajemnicy życia i śmierci, których nie da się wyjaśnić za pomocą przesłanek intelektualnych. Konieczne jest tu odniesienie do wiary, która przekracza poznanie rozumowe. Współczesny człowiek pogrążony w procesie szybkich zmian egzystencjalnych i cywilizacyjnych, odczuwa jednak potrzebę Boga w swoim życiu.

W świetle refleksji nad nauczaniem Jana Pawła II, drogą do odkrywania prawdziwego sensu i celu życia jest chrześcijańska hierarchia wartości. W kontekście poszukiwania sensu życia należy przyjąć, że wartości układają się w określony system. Jedne spośród wartości są wyższe, inne zaś niższe, jedne są ważne, inne mniej ważne. Wyższe i najwyższe wartości określają zasadnicze kierunki życia ludzkiego i to od nich zależy istota człowieczeństwa. Obiektywna hierarchia wartości opiera się na zasadniczych prawach układu tychże wartości. Wartości niższe stoją u podstaw ludzkiej egzystencji i są konieczne koniecznością środka; stanowią bowiem warunek osiągnięcia wyższych od nich wartości. Dlatego wartości niższe nie mogą stanowić prawdziwego celu życia, lecz są jedynie środkami do celu. Ich wartość ostateczna zależy od tego, jakim innym wyższym wartościom służą, ponieważ od tych wyższych wartości czerpią swoją dodatkową szlachetność. Chociaż wartości niższe i podstawowe są konieczne dla życia ludzkiego, to jednak człowiek nie może się wyłącznie do nich ograniczyć. Niższe wartości wspierają się zawsze na wyższych i z nich czerpią swoją celowość. W ten sposób człowiek odnajdując ostateczny sens życia, potwierdza go poprzez konkretne wybory określonych wartości, które stanowią dla niego cele pośrednie i cząstkowe.

Jan Paweł II nieustannie podkreślał prymat wartości moralnych nad materialnymi. Jednocześnie wskazywał na konieczność oparcia swojego wartościowania na Chrystusie, na nawiązaniu osobowej relacji z Chrystusem, której konsekwencją jest ukierunkowania życia na najwyższe wartości. Od tego, czy człowiek oprze swoje życie na Chrystusie i na obiektywnej hierarchii wartości, zależy, czy odnajdzie on prawdziwy sens i cel życia. Rozprawa stanowi próbę ukazania tej prawdy, że sens życia można odnaleźć w odniesieniu do najwyższych wartości, które są trwałe i niezmienne. Nie zamykają one człowieka wyłącznie w ramach życia doczesnego, ale otwierają go na rzeczywistość nadprzyrodzoną. Problematyka sensu życia jest niezwykle ważna. Jest to zagadnienie, które warto podejmować, zwłaszcza w czasach obecnego kryzysu moralnego, który prowadzi do zagubienia sensu życia. W szybko zmieniającym się świecie poszerzają się kręgi osób poddających się uczuciom bezsensu życia, wzrasta ilość tzw. egzystencjalnych frustracji. Kryzys sensu życia i odczuwanie bezsensu rodzą się we współczesnych warunkach na skutek różnorodnych rozczarowań, ale także przede wszystkim na skutek negatywnych przemian w sferze wartości i norm.

Zakwestionowanie wartości i kryzys tożsamości, przez który przechodzi dzisiaj znaczna część ludzi, zwłaszcza młodych, zobowiązuje do przezwyciężania go oraz podjęcia na nowo wysiłków na polu badań i dociekań naukowych. Kryzys globalny, który dotknął ekonomię, politykę, kulturę, moralność, religijność, w końcu samego człowieka, domaga się szczególnej jedności, współpracy, poczucia odpowiedzialności i twórczego dialogu w zakresie budowania nowego ładu i nowego porządku normatywnego, zwłaszcza zaś instytucji odpowiedzialnych za wychowanie młodego pokolenia.

Z praktycznego punktu widzenia pozostaje ważny problem, jak zagadnienie sensu życia ożywić w wychowaniu, w katechizacji, w duszpasterstwie i w myśleniu teologicznym, jak pomóc ludziom wchodzić na drogę, która nie prowadzi do nicości, lecz ku pełni bytu i życia. Warto zainteresowanie problematyką sensu życia podtrzymywać, zarówno w rozważaniach teoretycznych, jak i działaniach praktycznych. Ważne jest spojrzenie na zróżnicowanie sensu życia z punktu widzenia uniwersalizmu wartości chrześcijańskich.

Jan Paweł II niestrudzenie w swoim nauczaniu ukazywał współczesnemu człowiekowi drogi, na których może on odkryć prawdziwy sens życia. Ojciec Święty nieustannie podkreślał, że odkrywanie prawdziwego sensu życia dokonuje się poprzez kierowanie się w życiu wiarą, nadzieją i miłością. Najważniejsze jest odniesienie swojego życia do Chrystusa i naśladowanie Go, dzięki czemu człowiek realizuje powołanie do świętości, w którym odsłania się najpełniejszy sens i cel ludzkiej egzystencji.