Jan Leon Skarbek urodził się 24 października 1940 roku w Nowym Targu jako syn Leona i Stanisławy z d. Florek. Ojciec jego był urzędnikiem Sądu Powiatowego w Nowym Targu. Po uzyskaniu matury w Liceum Ogólnokształcącym im. Seweryna Goszczyńskiego w swoim rodzinnym mieście w 1958 roku osiemnastoletni Jan Skarbek został przyjęty na studia historyczne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Szybko dał się poznać jako pasjonat historii, nie tylko tej z kart podręczników, ale także i przede wszystkim – historii odkrywanej bezpośrednio ze źródeł w archiwach i bibliotekach. Od początku był zaangażowanym członkiem Koła Naukowego Historyków Studentów KUL. Miał bardzo szerokie zainteresowania, ale najbardziej pociągał go wiek XIX. Za przedmiot pierwszych samodzielnych badań źródłowych obrał powstanie listopadowe. Jego praca o polskim wywiadzie wojskowym w latach 1830-1831, napisana na IV roku studiów, została uhonorowana II nagrodą na Zjeździe Kół Naukowych Studentów Historii w 1962 roku. Pracę magisterską Generał Jan Krukowiecki jako gubernator miasta Warszawy w powstaniu listopadowym przygotował pod kierunkiem prof. Andrzeja Wojtkowskiego. Dyplom magistra historii z wynikiem bardzo dobrym Jan Skarbek otrzymał 11 października 1963 roku. Wkrótce uzyskał stypendium doktoranckie i został zatrudniony na ½ etatu jako pracownik Kancelarii Rektorskiej (od 1 II 1964). Po roku przeszedł na etat naukowo-dydaktyczny, obejmując stanowisko asystenta przy Katedrze Historii Nowożytnej kierowanej przez ks. prof. Mieczysława Żywczyńskiego (od 1 III 1965). W następnym roku awansował na starszego asystenta. Praca naukowa pochłaniała go coraz bardziej, co jednak nie przeszkadzało mu w uprawianiu ulubionych sportów: piłki nożnej i wędkarstwa. Zapalonym piłkarzem był od czasu studiów, kiedy jako członek Akademickiego Związku Sportowego reprezentował swoją uczelnię w meczach międzyuniwersyteckich i towarzyskich. W późniejszym okresie z czynnego zawodnika stał się równie gorliwym kibicem. Na ryby, zwykle w towarzystwie przyjaciół, znajdował czas nawet wtedy, gdy z powodu obciążeń naukowych i dydaktycznych ograniczał do minimum wszystkie inne aktywności.

     W okresie, kiedy Jan Skarbek rozpoczynał pracę na Sekcji Historii, młodsze grono pracowników stanowiło bardzo zwarty zespół koleżeński. Życie towarzyskie zajmowało należne mu miejsce; nie żałowano czasu na spotkania czy nawet wspólne wyjazdy. W tym czasie magister Skarbek poznał najważniejszą w swoim życiu osobę i 31 sierpnia 1968 roku w Milanówku zawarł związek małżeński z Teresą Jabłońską, studentką filologii polskiej. Wkrótce na świecie pojawili się Krzysztof Marek (1970), Piotr Maciej (1973) i Iwona (1976). Młoda rodzina przez wiele lat musiała borykać się z poważnymi problemami mieszkaniowymi i finansowymi. Dopiero na początku lat osiemdziesiątych doczekała się upragnionego własnego mieszkania w nowo powstałej SM „Czuby”.

     Ponieważ od 1953 roku Wydział Nauk Humanistycznych KUL został pozbawiony przez władze PRL prawa nadawania stopni naukowych doktora i doktora habilitowanego (odzyskać miał je dopiero w roku 1977), Jan Skarbek przygotowywał swoją pracę doktorską na seminarium prof. Stanisława Herbsta w Warszawie. Rozprawę Województwo lubelskie w powstaniu listopadowym 1830-1831 obronił 5 grudnia 1972 roku na Uniwersytecie Warszawskim i po kilkumiesięcznej procedurze zatwierdzania stopnia otrzymał dyplom doktorski 16 maja 1973 roku. W Instytucie Historii KUL awansował wówczas na stanowisko adiunkta, nadal przy Katedrze Historii Nowożytnej, którą od 1967/68 roku kierował prof. Władysław Rostocki. W sferze zainteresowań naukowych Jana Skarbka pozostawały nadal w tym okresie wielkie powstania narodowe, zwłaszcza powstanie listopadowe, jego badania rozszerzyły się jednak na nowe kierunki, takie jak historia społeczna (grupy społeczne: burżuazja, urzędnicy, duchowni) i historia Kościoła katolickiego w okresie zaborów. Dzięki licznym kwerendom zdobył znakomitą orientację w zasobach polskich archiwów państwowych i kościelnych. Napisał wiele biogramów wybitnych działaczy polskiego ruchu niepodległościowego i pracy organicznej w XIX wieku. Naukową dominantą tego okresu był niewątpliwie udział w opracowaniu nowej syntezy historii powstania listopadowego pod redakcją prof. Władysława Zajewskiego. Kolegium autorskie otrzymało za tę publikację nagrodę Polskiej Akademii Nauk. Poza Sekcją Historii, dr Jan Skarbek działał aktywnie w Towarzystwie Naukowym KUL oraz w lubelskim oddziale Polskiego Towarzystwa Historycznego, gdzie z czasem został wiceprezesem i wiceredaktorem czasopisma „Rocznik Lubelski”. Związał się także z Międzywydziałowym Instytutem Geografii Historycznej Kościoła w Polsce, kierowanym przez prof. Jerzego Kłoczowskiego. W latach 1970-1979 sprawował funkcję zastępcy kierownika Międzywydziałowego Kursu Edytorskiego, a w latach 1978-1979 kierował Kursem Języka i Kultury Polskiej dla Studentów Zagranicznych przy Wydziale Nauk Humanistycznych KUL.

     Znana powszechnie awersja Jana Skarbka do procedury zdobywania stopni naukowych i jego krytyczny stosunek do mechanizmów kariery akademickiej spowodowały, że zrezygnował on z przedłożenia rozprawy habilitacyjnej, wyrzekając się tym samym samodzielnej pozycji i własnej katedry w Instytucie Historii. Do zmiany tego stanowiska nie skłoniła go ani presja ze strony władz uczelni, ani perswazje i prośby kolegów, ani wzgląd na uczniów liczących na podjęcie pracy naukowej pod jego kierownictwem. W 1985 roku przeszedł na stanowisko starszego wykładowcy przy Katedrze Historii Ustroju i Administracji Polski, którą kierował w tym czasie jako kurator prof. Zygmunt Sułowski. Zmiana katedry przyczyniła się do dalszej ewolucji w zainteresowaniach naukowych dr. Skarbka. Rozpoczął on szerzej zakrojone badania nad historią struktur administracyjnych państwowych i kościelnych na ziemiach polskich pod zaborami, z wykorzystaniem metod demograficznych, statystycznych i kartograficznych. Nadal interesowała go historia Kościoła i religijności. Jako współautor kilku opracowań syntetycznych w tym zakresie odszedł od tradycyjnego wykładu w porządku chronologicznym według poszczególnych dzielnic zaborowych, proponując układ rzeczowy i metodę porównawczą. W latach dziewięćdziesiątych rozszerzył swoje zainteresowania na dzieje Kościołów i wyznań w Europie Środkowo-Wschodniej. Mimo daleko posuniętego indywidualizmu dr Skarbek angażował się często w zbiorowe projekty badawcze i edytorskie – należy tu wymienić przede wszystkim granty realizowane w Instytucie Geografii Historycznej Kościoła, konferencje CIHEC (Commission Internationale d’Histoire Ecclésiastique Comparée), różne sympozja i seminaria naukowe (m.in. na Białorusi i Ukrainie), publikacje pokonferencyjne, współredakcję Słownika biograficznego miasta Lublina. W 1991 roku wszedł do grona członków-założycieli Towarzystwa Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej w Lublinie. Współpracował blisko z kolegami o podobnych zainteresowaniach, przede wszystkim z Janem Ziółkiem (powstanie listopadowe, emigracja) i z Ewą Jabłońską-Deptułą (Kościół katolicki w okresie zaborów). Zawsze chętnie dzielił się swoją wiedzą i nie szczędził czasu na spotkania czy raczej konsultacje z własnymi i „cudzymi” magistrantami, doktorantami, młodymi historykami zza wschodniej i południowej granicy, a nierzadko także z utytułowanymi kolegami z KUL-u i innych uczelni. Publikacje Jana Skarbka cechuje znakomity warsztat oraz wyjątkowa dokładność i rzetelność. Pozytywistyczną tendencję do drobiazgowej kwerendy źródłowej łączy z umiejętnością prezentowania badanych wydarzeń i zjawisk w bardzo szerokim kontekście politycznym, społecznym i kulturowym, niechęcią do powielania utartych schematów, wnikliwością ocen i wniosków. Jego dorobek w zakresie badań nad powstaniem listopadowym zajmuje znaczące miejsce w polskiej historiografii. Do największych osiągnięć naukowych dr. Skarbka należą studia nad organizacją i strukturą Kościoła katolickiego w XIX wieku w naszym regionie Europy oraz opracowane przez niego mapy, kartodiagramy i kartogramy. W tej dziedzinie należy do najwybitniejszych specjalistów w Polsce.

     Szczególne miejsce w życiu Jana Skarbka jako historyka zajmowała zawsze praca dydaktyczna. W toku swej 45-letniej pracy na KUL-u prowadził zajęcia z historii Polski i powszechnej XIX wieku, historii historiografii, metodologii historii, historii ustroju i administracji, historii archiwów, źródłoznawstwa, nauk pomocniczych historii oraz cykle wykładów monograficznych o dziejach Kościoła katolickiego w Rosji i w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Rzadko spotykany dar przekazywania wiedzy, i to wiedzy najwyższej próby, łączył z jeszcze rzadszą umiejętnością zarażania słuchaczy własną pasją i entuzjazmem dla odkrywania historii ze źródeł. Jego zajęcia – starannie przygotowane, często oparte na własnych badaniach archiwalnych, całkowicie pozbawione rutyny - należały do najciekawszych w programie studiów Instytutu Historii. Pewnego kolorytu dodawała im również osobowość wykładowcy, indywidualny i niekonwencjonalny styl pracy, nacisk na kontakt z uczestnikami zajęć, prowokowanie do dyskusji. To samo powiedzieć można o interdyscyplinarnych warsztatach ze ścieżek edukacyjnych dla nauczycieli gimnazjum, prowadzonych przez dr. Skarbka w ramach Nauczycielskiego Studium Podyplomowego KUL. Jako wykładowca oczekiwał zawsze od studentów historii podstawowej wiedzy o swoim przedmiocie, toteż systematyczne obniżanie poziomu szkolnej edukacji historycznej spowodowało, że w ostatnich latach zaczął patrzeć na dydaktykę uniwersytecką z dużą dozą pesymizmu. Jednocześnie jednak potrafił i lubił mówić także do mniej przygotowanego audytorium. W latach 1995-2005 dr Skarbek prowadził zajęcia dla „biznesmenów" – dorosłych słuchaczy specjalizacji menadżersko-związkowej zaocznych studiów licencjackich przy Sekcji (potem Instytucie) Ekonomii. Były to: wykład z historii Polski na tle historii powszechnej oraz ćwiczenia z archiwistyki i metodyki pracy naukowej. Z ankiet wypełnianych przez absolwentów wspomnianej specjalizacji wynika, że zajęcia te (obok wykładów ks. prof. Alberta Krąpca i dr. Zdzisława Szpakowskiego) należały do najwyżej ocenianych i najbardziej lubianych. Poza KUL-em dr Skarbek wykładał także przez rok (1991/92) na Akademii Podlaskiej w Siedlcach.

     Niezmiernie intensywnej pracy naukowej i dydaktycznej Jana Skarbka towarzyszyło stałe, choć dyskretne zaangażowanie społeczne. W latach osiemdziesiątych wygłaszał prelekcje i pogadanki o tematyce historycznej i politycznej, a także wspierał związkowców zdelegalizowanej „Solidarności”. Przez wiele lat współpracował blisko z Józefem Adamskim, twórcą Fundacji Pomocy Szkołom Polskim na Wschodzie im. T. Goniewicza. Jako osoba szczególnie zasłużona dla rozwoju i propagowania dzieła tejże Fundacji otrzymał tytuł jej honorowego członka. W 1990 roku objął na pewien czas funkcję prorektora Polskiego Uniwersytetu Ludowego w Brześciu. Po utworzeniu Rad Duszpasterskich w archidiecezji lubelskiej w 1997 r. został członkiem takiej Rady w swojej parafii. Angażował się w dyskusje związane z reformą programów nauczania historii w szkołach średnich w końcu lat dziewięćdziesiątych. Jako wykładowca potrafił dostrzec problemy materialne lub życiowe studentów i z wielkim taktem udzielał im pomocy.

* * *

Dr Jan Skarbek zmarł 14 maja 2014 roku i spoczął na cmentarzu przy ul. Lipowej w Lublinie.

oprac. Anna Barańska