Instytut Geografii Historycznej Kościoła w Polsce został powołany do życia w 1956 roku z inicjatywy Jerzego Kłoczowskiego, Marzeny Pollakówny i Zygmunta Sułowskiego[1]. Obok wydawnictw dokumentujących wszelkie przejawy życia społeczno-religijnego oraz prezentujących historię chrześcijaństwa w Polsce i w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jak również w Europie Środkowo-Wschodniej i na świecie, pracownicy i współpracownicy Instytutu przygotowują i systematycznie publikują materiały kartograficzne; głównie mapy i plany. W większości stanowią one istotne uzupełnienie prac monograficznych, związanych z badawczym profilem Instytutu. Mapy te i plany, jak dotąd, nie doczekały się całościowego opracowania bibliograficznego. W bardzo ograniczonym zakresie, głównie na doraźne potrzeby, krótkie ich katalogi sporządzili jedynie: Lidia Müllerowa i Adam Chruszczewski, kolejni kierownicy Pracowni Instytutu. Jednak w miarę wzrostu publikowanych prac i dołączonych do nich map oraz planów, pojawiła się potrzeba przygotowania i wydania drukiem stosownej bibliografii dokumentującej dorobek naukowy Instytutu w tym zakresie. Wykorzystując do tego celu dostępny sprzęt komputerowy, realizację tego projektu rozpoczęto pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Formą i treścią nawiązuje on do wcześniejszej, przygotowanej przez pracowników Instytutu: Ludomira Bieńkowskiego, Jerzego Flagę i Zygmunta Sułowskiego, wydanej w 1971 roku, bibliografii map dotyczących stosunków religijnych w Polsce[2]. Już na wstępie prac nad naszą bibliografią przyjęto założenie, że składać się ona będzie z dwóch niezależnych modułów:
- komputerowego (bibliograficzna baza danych),
- tekstowego (wydawnictwo w postaci książkowej).

Aby w pełni ułatwić dostęp do opracowywanego w ten sposób materiału, na jednym ze spotkań poświęconych przygotowaniu bibliografii podjęto decyzję, by wszystkie zarejestrowane mapy i plany powielić oraz umieścić w specjalnych skoroszytach. Obecnie skoroszyty te przechowywane są w Pracowni Instytutu oraz udostępniane na życzenie zainteresowanych osób.

Oparta na tych założeniach kwerenda objęła mapy i plany powstałe w latach 1956-2000, które cechuje wyraźny związek z pracami wykonywanymi w Instytucie. Ponieważ zdecydowaną większość materiałów kartograficznych stanowią mapy i plany zestawione lub dołączone do prac tekstowych, postanowiono pominąć te elementy opisu, które zazwyczaj uwzględnia bibliografia map samoistnych, a które w opisywanych przez nas pracach nie występują. Należą do nich głównie: adres wydawniczy, ilość i format arkuszy oraz charakterystyczne cechy zewnętrzne poszczególnych map. Za podstawowe kryterium opisu przyjęto treść mapy lub planu, a do ważniejszych jej elementów zaliczono także publikacje, w których te materiały kartograficzne zostały zamieszczone. Każda z map została opracowana indywidualnie. Dotyczy to również tych map, które wydrukowane na arkuszach ukazują określone, różne zjawiska w tej samej perspektywie czasowej. Natomiast mapy opublikowane w bloku, pod tym samym tytułem, potraktowano jako całość. Równolegle z pracami zmierzającymi do przygotowania bazy komputerowej do wszystkich znanych pracowników i współpracowników Instytutu rozesłano odpowiednie ankiety. Poproszono w nich o sporządzenie wypisu tych prac, w których opublikowali oni mapy i plany powstałe w Pracowni Instytutu. Niestety, podobnie jak w większości tego typu inicjatyw, tą drogą udało się uzyskać jedynie fragmentaryczny materiał. Z tego też powodu bibliografia powstała głównie w oparciu o pozycje będące w posiadaniu Instytutu oraz wszystkie te prace, które udostępniły biblioteki. Wiele map i planów opracowano na podstawie zbiorów prywatnych Zofii Żuchowskiej, obecnego kierownika Pracowni Instytutu. Ostatecznie, stosując wyżej omówioną klasyfikację, odnaleziono i zarejestrowano 1584 jednostkowe i grupowe opisy map i planów. Na tej podstawie powstała baza komputerowa oraz poniższa bibliografia. Niemal w całości dokumentuje ona ponad czterdziestoletni dorobek wydawniczy Instytutu Geografii. Bibliografia, podobnie jak wszystkie tego typu opracowania, może posiadać pewne luki. Chodzi głównie o materiały kartograficzne, które zostały opublikowane za granicą w językach obcych, do których autorowi nie udało się dotrzeć. Należy mieć nadzieję, że dalsze prace bibliograficzne i dokumentacyjne w tym zakresie oraz kolejne, poszerzone o nowe materiały wydania bibliografii uwzględnią wszystkie te niedociągnięcia.

Bibliografia składa się z dwóch części. Część pierwsza zawiera spis (katalog) wszystkich zarejestrowanych map i planów. W części drugiej zamieszczono indeksy. Każdy jednostkowy opis, zrobiony z autopsji, został uszeregowany w porządku alfabetycznym oraz zawiera numer ułatwiający jego odnalezienie. Numeryczny wykaz map i planów znajduje się w rogu każdej strony. Niektóre z map zostały wydane kilkakrotnie w różnej skali. W takim przypadku każda z tych map została potraktowana jako osobne wydanie i również uporządkowana w układzie alfabetycznym tytułów.

Formę opisu każdej mapy lub planu kilkakrotnie konsultowano z pracownikami Oddziału Bibliografii w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Szczególną merytoryczną pomocą autorowi niniejszego opracowania służyła Ewa Zalewska, pracownik Biblioteki Narodowej.

Właściwy opis katalogowy został sformułowany z następujących elementów:
- tytuł mapy lub planu;
- twórcy mapy lub planu;
- skala, technika wykonania, format oraz język;
- publikacja, w której zamieszczono mapę lub plan;
- zawartość (treść mapy lub planu);
- numer w bazie komputerowej.

Tytuł mapy lub planu

Stanowi podstawę każdego opisu w katalogu. Z tego powodu posiada zmodernizowaną pisownię. Tytuły zostały zapisane z użyciem wielkich liter oraz dodatkowo wytłuszczone. W celu zachowania maksymalnej czytelności rozwinięto wszystkie skróty. Zachowano oryginalną akcentację, zwłaszcza w tekstach francuskich i węgierskich, oraz interpunkcję. Obcojęzyczne tytuły zostały uszeregowane zgodnie z zasadą pierwszego wyrazu z pominięciem przedimka i dodatkowo przetłumaczone na język polski. Brak tytułu mapy w publikacji został zastąpiony w bibliografii tekstem w nawiasie kwadratowym.

Twórcy mapy lub planu

Wyszczególniono tu, z nazwiska i pierwszej litery imienia, autorów, kartografów-rysowników oraz wszystkie osoby współpracujące przy wykonaniu mapy lub planu. W nawiasach umieszczono personalia osób, które na potrzeby kartografów-rysowników udostępniły posiadane przez siebie materiały źródłowe. Prawidłową pisownię nazw osobowych i inicjałów umieszczonych na mapie lub na planie uzyskano w Pracowni Instytutu, głównie od Zofii Żuchowskiej.

Skala

W każdym opisie posiada ona formę liczbową, obliczoną na podstawie danych zawartych na mapie lub planie. Wszystkie skale zostały podane w przybliżeniu. Skali nie uwzględniono w opisie wszędzie tam, gdzie brakowało jej na mapie lub jej format uniemożliwiał prawidłowe przeprowadzenie obliczeń.

Technika wykonania

Wymieniono zakres stosowanych kolorów mapy lub planu (czarno-biały, kolorowy).

Format

Wymiary mapy sporządzono, biorąc pod uwagę zewnętrzną linię ramki. Pierwsza liczba oznacza długość (wysokość), druga szerokość (podstawę). Wszystkie wymiary zostały podane w centymetrach z dokładnością do 0,5. Wszędzie tam, gdzie nie znaleziono linii ramki, wymiary podano w przybliżeniu.

Język

W pierwszej kolejności wymieniono język, w którym została opisana mapa lub plan. Dodatkowo zarejestrowano język legendy. Wszelkich skrótów użyto na podstawie opracowania: Encyklopedia Katolicka. Wykaz skrótów[3].

Publikacja

W celu łatwiejszego odszukania mapy lub planu podano miejsce, w którym została ona wydrukowana. Zastosowano ogólne zasady sporządzania opisu bibliograficznego. W publikacjach zbiorowych zrezygnowano ze szczegółowego opisywania tekstu, poprzestając na dokładnym podaniu strony. Zasady tej nie stosuje się w przypadku artykułów naukowych i popularnonaukowych zamieszczonych w czasopismach.

Zawartość

Posiada objaśnienia, które ułatwiają ocenę wartości źródłowej materiału kartograficznego. Zazwyczaj stanowi je przystosowana do tego celu treść legendy, uzupełniona elementami opisu występującymi na mapie lub planie.

Numer

Ułatwia odnalezienie mapy lub planu w skoroszytach przechowywanych w Pracowni Instytutu. Kserokopie map i planów w skali 1:1 są udostępniane na życzenie zainteresowanych osób.

W części drugiej bibliografii zamieszczono osiem indeksów szczegółowych, które pozwalają na odnalezienie żądanych informacji w katalogu. Są to: indeks tytułów map, indeks tytułów planów, indeks haseł tematycznych, indeks autorski, indeks osobowy, indeks nazw geograficznych, indeks haseł etnicznych, indeks chronologiczny.

Każdy z indeksów został sporządzony zgodnie z zasadami obowiązującymi przy opracowywaniu tego typu materiału. Posiłkowano się zwłaszcza słownikiem języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej[4] oraz dostępnymi encyklopediami i słownikami. Wszystkie hasła wywoławcze uporządkowano alfabetycznie. Odnalezienie pożądanych wiadomości ułatwiają cyfry umieszczone przy każdym z haseł, które jednocześnie stanowią numer porządkowy opisu w katalogu. Ze względu na różnorodność treści map i planów, kilka haseł indeksowych może opisywać to samo zjawisko. By ułatwić odnalezienie innych, pokrewnych informacji przy wielu hasłach umieszczono w nawiasach stosowne odsyłacze. Dotyczy to zwłaszcza indeksu haseł tematycznych oraz indeksu geograficznego.

W tym miejscu pragniemy wyrazić podziękowanie wszystkim osobom, dzięki którym ta praca mogła powstać. Szczególne wyrazy wdzięczności za okazaną pomoc kierujemy pod adresem Pana dr. inż. Stanisława Stachowicza, Prezesa Zarządu Lubelski Węgiel "Bogdanka" S.A.

Robert Kozyrski

Przypisy:
[1] J. Flaga, Instytut Geografii Historycznej Kościoła w Polsce, [w:] Księga pamiątkowa w 75-lecie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Wkład w kulturę polską w latach 1968-1993, red. M. Rusecki, Lublin 1994, s. 596-603; G. Karolewicz, E. Wiśniowski, Zarys dziejów Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, [w:] Księga jubileuszowa 50-lecia Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Praca zbiorowa wydana w rocznicę 50-lecia istnienia uczelni, red. M. Rechowicz i in. Lublin 1969, s. 269-294; J. Kłoczowski, Instytut Geografii Historycznej Kościoła w Polsce, [w:] Encyklopedia Katolicka, red. S. Wielgus i in., t. 7, Lublin 1997, s. 294-295.
[2] L. Bieńkowski, J. Flaga, Z. Sułowski, Bibliographie de cartographie ecclésiastique, fasc. 2: Pologne. Cartographie historique de la Pologne. Bibliographie des cartes concernant les rapports religieux parues dans les années 1851-1968, Leiden 1971.
[3] Encyklopedia Katolicka. Wykaz skrótów, oprac. J. Warmiński, E. Gigilewicz, R. Sawa, Lublin 1993, wyd. 2.
[4] Słownik języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej, oprac. E. Stępniakowa, J. Trzcińska, t. 1-2, Warszawa 1997, wyd. 3.

 

Aktualizacja: R.K. 19 XII 2006