Janusz Frykowski:

PL: Z dziejów parafii unickiej p.w. Wniebowzięcia Pańskiego w Szarowoli w świetle XVIII-wiecznych wizytacji kościelnych

EN: The history of the Uniate parish dedicated to the Ascension of Our Lord in Szarowola in the light of the eighteenth-century church visitations

 

Źródło / source: Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 109 (2018)

Strony / pages: 169-189

 

https://doi.org/10.31743/abmk.2018.109.08

 

 

Streszczenie:

Obecnie, wieś Szarowola położona jest w gminie Tomaszów Lubelski, w północnej części powiatu tomaszowskiego, w województwie lubelskim. Lokowana została w 1579 r. na gruntach wsi Rogóźna, w miejscu zwanym Porebrody, przez popa Kunata. W okresie staropolskim administracyjnie związana była z powiatem i województwem bełskim. Po I rozbiorze Polski znalazła się w monarchii Habsburgów, w okresie napoleońskim w Księstwie Warszawskim, a po Kongresie Wiedeńskim w zależnym od Rosji Królestwie Polskim.

Pierwotnie funkcjonowała tam parafia prawosławna, a po zawarciu unii brzeskiej, unicka. Jako samodzielna jednostka kościelna przetrwała do końca XVIII wieku, kiedy została przez władze austriackie zdegradowana do miana cerkwi filialnej i włączona do parafii w Łosińcu, w której funkcjonowała do likwidacji unii. Przez pierwszy okres funkcjonowania parafia w Szarowoli organizacyjnie przynależna była do dekanatu tyszowieckiego, a pod koniec XVII w. do nowoutworzonej protopopi tomaszowskiej.

Analizując protokoły powizytacyjne biskupów chełmskich, przedstawiono wygląd świątyni parafialnej i jej wyposażenie, a także zmiany jakie zachodziły w tym zakresie w badanym okresie. Ustalono, ze parochowi do utrzymania służyły grunty orne i łąki, dzięki którym prowadził gospodarstwo, a ponadto różnorodne opłaty od wiernych. Duchowny miał do swojej dyspozycji niewielką plebanię wraz z zabudowaniami gospodarczymi. W miarę możliwości określono beneficjum cerkiewne i pokazano zachodzące w nim zmiany w badanym okresie. Na koniec zwrócono uwagę na liczbę wiernych oraz odtworzono liczbę duszpasterzy pracujących w tej parafii.

Słowa kluczowe: parafia unicka, cerkiew, paroch, unici, uposażenie, utensylia, paramenty

 

Summary

The village of Szarowola is located in the district of Tomaszów Lubelski, in the northern part of the poviat of Tomaszów, in the province of Lublin. It was founded in 1579 in the land of the village of Rogóźno, in the place called Porebrody, by the Orthodox priest Kunat. In the Old Polish period, it was part of the district and proviat of  Bełz. After the fist partition of Poland it was in the Habsburg Monarchy, in the Napoleonic period in the Duchy of Warsaw, and after the Congress of Vienna in the Polish Kingdom, which was dependant on Russia.

Originally, in that village there was an orthodox parish, and after the proclamation of the Union of Brest, a Uniate one. As an independent church unit, it survived until the end of the eighteenth century, when it was relegated by the Austrian authorities to the affiliate Uniate church and included in the parish of Łosiniec, where it functioned until the liquidation of the union. During the first period of its existence the parish of Szarowola organizationally was part of the deanery of Tyszowce, and at the end of the seventeenth century part of a newly created protopope’s district of Tomaszów.

Analyzing the post-visitation protocols of the Bishops of Chełm, the author presented the appearance of the parish church and its furnishings, as well as the changes taking place during the period under study. It was established that the parish priest (paroch) supported himself by cultivation of arable land and meadows, which enabled him to run a farm, and he also received money from the faithful. The clergyman had a small presbytery with outbuildings at his disposal. In addition, the article attempted to show benefices of the Orthodox Church and the changes in the period under study. Finally, the author drew attention to the number of the faithful and priests working in the parish.

Key words: Uniate parish, Uniate church, paroch, the Uniates, salary, paraphernalia, paraments

 

Bibliografia / References

Źródła dziejowe, t. XVIII, cz. 1, Polska XVI w. pod względem geograficzno-statystycznym, t. VII, cz. 1, Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona, opisane przez Aleksandra Jabłonowskiego, Warszawa 1902.

Opracowania

Bieńkowski L., Diecezja prawosławna, w: Encyklopedia katolicka, t. 3, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz, Lublin 1988, kol. 132.

Bieńkowski L., Organizacja Kościoła Wschodniego w Polsce, w: Kościół w Polsce, t. 2, red. J. Kłoczowski, Kraków 1970, s. 782-1050.

Bobryk W., Duchowieństwo unickiej diecezji chełmskiej w XVIII w., Lublin 2005.

Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska. Zarys historyczny 1370-1632, Warszawa 1934.

Chruscewicz G., Istorija zamojskago sobora (1720 goda), Wilno 1880.

Czterechsetlecie zawarcia Unii Brzeskiej 1596-1996: materiały sesji naukowej zorganizowanej w Toruniu w dniach 28-29 listopada 1996 r., red. S. Alexandrowicz, T. Kempa, Toruń 1998.

400-lecie unii brzeskiej, red. K. Soczyński, Warszawa 1996.

Dydycz A. P., Opisanie odnalezienia relikwii św. Jozafata Kuncewicza na tle jego życia oraz dziejów doczesnych szczątków, „Rocznik Bialskopodlaski”, 12 (2004) s. 159-176.

Dylągowa H., Dzieje unii brzeskiej (1596-1918), Warszawa 1996.

Dziedzictwo Unii Brzeskiej, red. R. Dobrowolski, M. Zemło, Lublin-Supraśl 2012.

Frykowski J. A., Dzieje parafii unickiej pw. św. Michała w Łosińcu do 1875 r., „Historia i Świat”, 4 (2015) s. 237-266.

Gil A., Prawosławna Eparchia Chełmska do 1596 r., Lublin-Chełm 1999.

Gil A., Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja. Studia i materiały z dziejów chrześcijaństwa wschodniego w Rzeczpospolitej, Lublin 2005.

Gil A., Chełmskie diecezje obrządku wschodniego. Zagadnienia organizacji terytorialnej w XVII i XVIII w., w: Polska-Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 5, red. S. Stępień, Przemyśl 2000, s. 29-61.

Gil A., Chełmska Diecezja Unicka w okresie rządów biskupa Jakuba Suszy (1649-1687), w: Sztuka sakralna i duchowość pogranicza polsko-ukraińskiego na Lubelszczyźnie (Materiały z Międzynarodowej Konferencji „Sztuka Sakralna Pogranicza”, Lublin 13-15.10.2005 r.), red. S. Batruch, R. Zilionko, Lublin 2005, s. 61-66.

Gil A., Skoczylas I., Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim w procesie przemian i adaptacji: Metropolia kijowska w latach 1458-1795, Lublin-Lwów 2014.

Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903.

Górak J., Kościoły drewniane Zamojszczyzny, Zamość 1986.

Górak J., Dawne cerkwie drewniane w dawnym województwie zamojskim, Zamość 1984.

Ihnatowicz I., Vademecum do badań nad historią XIX i XX w., cz. I, Warszawa 1967.

Janeczek A., Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od schyłku XIV do początku XVII w., Warszawa 1993.

Karbownik M., Ofiary iura stolae na ziemiach polskich w latach 1285- 1918, Lublin 1995.

Karbownik M., Opodatkowanie duchowieństwa i dóbr kościelnych na ziemiach polskich w okresie zaborów 1772-1918, Lublin 1998.

Karbownik M., Ciężary stanu duchownego na rzecz państwa od r. 1381 do połowy XVII w., Lublin 1980.

Kość J., Słownictwo regionalne w XVII-XVIII-wiecznych księgach miejskich wschodniej Lubelszczyzny, w: Studia językoznawcze. Streszczenia prac doktorskich, t. 13, red. W. Boryś, Wrocław 1988, s. 57-102.

Kołbuk W., Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim 1835-1875, Lublin 1992.

Kołbuk W., Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 r., Lublin 1998.

Kołbuk W., Kościoły wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992.

Kołłątaj H., Pamiętnik o stanie Kościoła polskiego katolickiego i o wszystkich innych wyznaniach w Polszcze, w: Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III (1750-1764), oprac. J. Hulewicz, Wrocław 1953, s. 209-210.

Koziej J., Parafia, w: Encyklopedia katolicka, t.14, red. E. Gigilewicz, Lublin 2010, kol. 1324-1326.

Kuklo C., Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009.

Kumor G., Geneza i zawarcie unii brzeskiej, w: Unia brzeska, geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, red. R. Łużny, F. Ziejka, A. Kępiński, Kraków 1994, s. 26-44.

Lewandowski J., Greckokatolicka diecezja chełmska w realiach polityczno-ustrojowych Księstwa Warszawskiego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio F, Historia, vol. LXII, Lublin 2007, s. 77-84.

Librowski S., Wizytacje diecezji wrocławskiej, cz. 1, Wizytacje diecezji kujawsko-pomorskie, t. 1, Opracowanie archiwalno-źródłoznawcze, z. 1, Wstęp ogólny „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 8 (1964) s. 5-186.

Likowski E., Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX w. uważane głównie ze względu na przyczyny jego upadku, t. 1, Warszawa 1906.

Likowski E., Unia brzeska, Warszawa 1907.

Litak S., Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII w. jako źródło historyczne, „Zeszyty Naukowe KUL”, 5 (1962) nr 3, s. 41-58.

Markunas A., Uczitiel T., Popularny słownik sakaralizmów polskich i ukraińskich, Poznań 2001.

Mironowicz A, Struktura organizacyjna kościoła prawosławnego w Polsce w X-XVIII w., w: Kościół prawosławny w Polsce dawniej i dziś, red. L. Adamczuk, A. Mironowicz, Warszawa 1993.

Nabywaniec S., Unicka Archidiecezja Kijowska w okresie rządów arcybiskupa metropolity Felicjana Filipa Wołodkowicza 1762-1778, Rzeszów 1998.

Narbutt O., Historia i typologia ksiąg liturgicznych bizantyńsko-słowiańskich. Zagadnienie identyfikacji według kryterium treściowego, Warszawa 1979.

Niedźwiedź J., Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2004.

Nowodworski M., Parafia, w: Encyklopedia kościelna, t.16, red. M. Nowodworski, Warszawa 1892, s. 200.

Peter J., Z przeszłości miasta kresowego, Zamość 1947.

Półćwiartek J., Z badań nad rolą gospodarczo-społeczną plebanii na wsi pańszczyźnianej ziemi przemyskiej i sanockiej w XVI-XIX w., Rzeszów 1974.

Ϲлободян B., Церкви Холмскоі епархії, Львів 2005.

Snela B., Kolory liturgiczne, w: Encyklopedia katolicka, t. 9, red. A. Szostek, Lublin 2002, kol. 385-386.

Seniuk B.M., Osiemnastowieczna terminologia z zakresu architektury i sztuki cerkiewnej oraz organizacji kościoła wschodniego. Materiały do słownika na podstawie protokołów wizytacyjnych Eparchii Włodzimierskiej, w: Polska Ukraina 1000 lat sąsiedztwa, t. 5, red. S. Stępień, Przemyśl 2000, s. 309-346.

Soszyński R., 400-lecie unii brzeskiej, Warszawa 1996.

Słownik polsko-cerkiewnosłowiańsko-ukraiński Teodora Witwickiego z połowy XIX w., oprac. J. Dzendzeliwski, Warszawa 1997.

Słownik Języka Polskiego przez M. Bogumiła Samuela Linde (1811), t. II, cz. II, Drukarnia XX. Pijarów, Warszawa 1811.

Sygowski P., Wizytacja cerkwi unickiej diecezji chełmskiej przeprowadzonej w latach 1720-1725 przez biskupa chełmskiego i bełskiego Józefa Lewickiego, „Studia archiwalne”, 2 (2007) s. 199-232.

Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2005.

Turnau I., Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa 1999.

Unia brzeska 1596 r. Geneza i skutki. Katalog wystawy, Toruń 1997.

Unia brzeska. Materiały z radomskiego sympozjum, red. A. Hejda, Radom 1998.

Unia brzeska, geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, ed. R. Łużny, F. Ziejka, A. Kępiński, Wrocław 1994.

Wimmer J., Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, Warszawa 1956.

Wójcik E., Fundacja, w: Encyklopedia katolicka, t. 5, red. L. Bieńkowski, Lublin 1989, kol. 760-761.

Wyczawski H. E., Wprowadzenie do studiów w archiwach kościelnych, Warszawa 1956.

Zajda A, Nazwy staropolskich powinności feudalnych, danin i opłat (do 1600 r.), Warszawa 1979.

 

 

Informacja o autorze / Information about Author

Janusz Adam Frykowski – dr historii; dyrektor Zespołu Szkół nr 1 im. Bartosza Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim.