Ks. Józef Szymański

 

PL: Parafie i duchowieństwo polskie w USA w walce o niepodległość Polski

EN: Parishes and Polish clergy in the USA fighting for Poland’s independence

 

Źródło / source: Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 110 (2018)

Strony / pages: 395-414

 

 

https://doi.org/10.31743/abmk.2018.110.20

 

 

 

 

Streszczenie

Polskie parafie narodowościowe Kościoła rzymskokatolickiego w Stanach Zjednoczonych Północnej Ameryki były najważniejszą instytucją wychodźstwa polskiego w tym kraju. Największy ich rozwój nastąpił w czasie emigracji chłopskiej z ziem polskich (1870-1914). Pierwsza polska parafia powstała w r. 1854 w Pannie Marii w Teksasie. W r. 1870 takich parafii było ok. 10, w r. 1910 ponad 500. Wielkość tworzonych parafii wahała się od kilkunastu rodzin do kilkudziesięciu tys. wiernych. Na jednego duszpasterza w 1880 r. przypadało ok. 2 tys. wiernych, w 1910 r. - ok. 4 tys.

Od 1870 r. wśród Polonii amerykańskiej ścierały się dwa kierunki starające się jednoczyć Polaków amerykańskich: jeden (Zjednoczenie Polskie Rzymsko Katolickie) dążyło do zintegrowania działań społeczno-politycznych wokół ośrodków kościelnych (parafii, towarzystw katolickich), drugi - Związek Narodowy Polski robił to w oparciu o organizacje narodowe. Obydwa odłamy dążąc do zachowania integralności kulturowej rodaków, ze względu na cel nadrzędy - niepodległość Rzeczpospolitej - cieszyły się poparciem polskiego duchowieństwa.

W grudniu 1912 r. przywódcy największych polskich organizacji utworzyli Komitet Obrony Narodowej. 8 czerwca 1913 r. powołano Polską Radę Narodową. 2 października 1914 r. - Rada Narodowa i Komitet Obrony Narodowej powołały Centralny Komitet Polski.

Po r. 1900 rozwinęły się w Polsce dwa zasadnicze nurty polityczne, z których każdy szukał poparcia wśród Polaków amerykańskich. Zarówno Roman Dmowski, jak i Józef Piłsudski zabiegali o ich wsparcie finansowe. W połowie r. 1913 Dmowski założył Komitet Narodowy Polski, który później przemianowany został na Wydział Narodowy Polski. Podobnie Polonia amerykańska ze względu na różnicę poglądów co do sprawy niepodległości Polski podzielona była na dwa zasadnicze odłamy. Wydział Narodowy podzielał pogląd Dmowskiego. Komitet Obrony Narodowej podzielał pogląd Piłsudskiego. Zwaśnionych od maja 1915 r. próbował godzić przybyły do Stanów Zjednoczonych Ignacy Paderewski. Od 1 lipca 1917 r. legitymował się on formalnym pełnomocnictwem liczących się w strukturze Polonii organizacji do reprezentowania ich wobec władz Stanów Zjednoczonych.

Polacy amerykańscy bez względu na przekonania, starali się osiągnąć swoje cele poprzez rozwijanie aktywności na wielu płaszczyznach, usiłując wpłynąć na prezydenta Thomasa W. Wilsona. Skuteczne okazały się wysiłki podjęte przez Ignacego Jana Paderewskiego i Komitet Narodowy Polski z siedzibą w Paryżu. Polskie parafie stały się podstawą akcji rekrutacyjnej do Armii Polskiej. W listopadzie 1917 r. gotowość do wstąpienia do Armii Polskiej we Francji zgłosiło 35 395 osób.

Prezydent Wilson ulegając presji Polonii, 8 stycznia 1918 r. sformułował czternastopunktową rezolucję, w której trzynasty punkt programu pokojowego poświęcił Polsce, stwierdzając, iż: „ma być utworzone niepodległe państwo polskie z wolnym dostępem do morza".

Słowa kluczowe: Polonia w USA, Parafie polskie w USA, Duszpasterze polscy, walka o niepodległość.

 

Summary

Polish national parishes of the Roman Catholic Church in the United States of North America were the most important institutions in exile in this country. The greatest development occurred during farmers’ emigration from Poland’s land (1870-1914).  The first Polish parish was created in 1854 in Panna Maria in Texas. In 1870 there were 10 such parishes, and in 1910 over 500. Each parish had from over a dozen families to several tens of thousands of the faithful. In 1880 there were around 2 thousand faithful to one priest, and in 1910 – around 4 thousand.

From 1870 onwards, there were two clashing trends attempting to unify American Poles: one (Polish Roman Catholic Union of America) strove to integrate social and political activity around church institutions (parishes, Catholic associations), the other one –  Polish National Alliance, did it concentrating on national organizations. Both fractions trying to maintain the cultural integrity of Poles – the Republic of Poland’s independence – were very popular with Polish clergy.

In December 1912, the leaders of the largest Polish organizations established the National Defense Committee. On 8 June 1913, the Polish National Council was created, 2 October 1914 – the National Council and the National Defense Committee appointed the Central Polish Committee.

After 1900 two political trends developed in Poland, and each of them sought support among American Poles. Both Roman Dmowski and Józef Piłsudski attempted to receive financial aid. In the mid-1913, Dmowski established the Polish National Committee, which was later transformed into the Polish National Department. Similarly, the Polish community in the USA, due to different attitudes to Poland’s independence was divided into two fractions. The National Department shared Dmowski’s views while the National Defense Committee shared Piłsudski’s views. Ignacy Paderewski, who came to the United States in May 1915 tried to reconcile both parties. From 1 July 1917 onwards, he was formally authorized to represent the organization of the Polish community while talking to the authorities of the United States.

American Poles, irrespective of their views, tried to achieve their goals by being active in various fields and striving to influence President Thomas W. Wilson. All efforts made by Ignacy Paderewski and the Polish National Committee based in Paris proved to be effective. Polish parishes became the basis for the recruitment to the Polish Army. In November 1917, 35 395 people declared their readiness to join the army.

President Wilson gave in to the pressure of the Polish community, and on 8 January 1918, he issued the fourteen-point resolution, in which the 13th point of the peace program devoted to Poland stated that: ‘An independent Polish state should be erected(…)which should be assured a free and secure access to the sea.’

Key words:  the Polish community in the USA, Polish parishes in the USA, Polish priests, fighting for independence

 

 

Bibliografia / References

Baker T. L., Wczesna historia osady Panna Maria w Teksasie, "Przegląd Polonijny" 4(1978) z. 2(8), s. 41-49.

Borys M., Rola polskich parafii rzymskokatolickich w życiu Polonii chicagowskiej w XIX wieku, "Studia Polonijne" 30(2009), s. 151-170.

Bójnowski L., Historja parafji polskich w diecezji hartfordskiej w stanie Connecticut, New Britain, Conn 1939.

Brożek A., Polonia amerykańska 1854-1939, Warszawa 1977.

Brożek A., Próby zjednoczenia Polonii amerykańskiej i ich ideologie, w: Polonia amerykańska. Przeszłość i teraźniejszość, red. H. Kubiak, E. Kusielewicz i T. Gromada, Wrocław-Warszawa 1988, s. 149-176.

Czerwińska M., Inkulturacyjna rola parafii polonijnej w USA na przykładzie wybranych parafii polonijnych z Chicago, Detroit i Nowego Jorku (1867-1976), "Studia Polonijne" 28 (2007), s. 243-270.

Drozdowski M.M., Działalność Polonii amerykańskiej w walce zbrojnej o niepodległość Polski w latach 1910-1918, w: Polonia wobec niepodległości Polski w czasie I wojny światowej, red. H. Florkowska-Franćić, M. Franćić, H. Kubiak, Wrocław 1979, s. 63-87.

Drozdowski M. M., Stosunki polsko-amerykańskie w latach 1917-1919 w świetle Archiwum Politycznego Ignacego Paderewskiego, "Przegląd Polonijny" 3(1977) z. 1(5), s. 5-21.

Drozdowski M. M., Z dziejów stosunków polsko-amerykańskich 1776-1944, Warszawa 1982.

Filipowicz S., Saga polskich Jezuitów w USA, Kraków 2004.

Galush W., Polacy amerykańscy i nowa Polska. Przykłady przemiany orientacji etnicznej, "Przegląd Polonijny" 6(1980) z. 3(17), s. 86-103.

Gogola Z., Praca franciszkanów polskich wśród Polonii na przełomie XIX/XX, do 1939 roku, "Przeglad Kalwaryjski" 13(2009), s. 189-223.

Groniowski K., Emigranci z zaboru pruskiego w Stanach Zjednoczonych, "Komunikaty Mazursko-Warmińskie" 3-4(1988), s. 311-320.

Haiman M., Zjednoczenie Polskie-Rzymsko Katolickie w Ameryce 1873-1948, Chicago 1948.

Historia polskich rzymsko-katolickich parafij archidiecezji filadelfijskiej w Stanach Zjednoczonych Północnej Ameryki, Philadelphiae 1938.

Kapiszewski A., Stosunki polsko-żydowskie w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w: Polonia amerykańska. Przeszłość i współczesność, red. H. Kubiak, E. Kusielewicz i T. Gromada, Wrocław 1988, s. 609-671.

Kiper D., Przyjaciel Ludu” wobec prób zjednoczenia Polonii amerykańskiej w latach 1880-1881, "Studia Polonijne", 33(2012), s. 79-90.

Kruszka W., Historya polska w Ameryce. Początek, wzrost i rozwój dziejowy osad polskich w Północnej Ameryce (w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie), t. 13, Milwaukee, Wis, 1908.

Kubiak H., Położenie społeczne i ewolucja świadomości narodowej ludności polskiej w USA w latach 1900-1919, w: Polonia wobec niepodległości Polski w czasie I wojny światowej, red. H. Florkowska-Franćić, M. Franćić, H. Kubiak, Wrocław 1979, s. 49-62.

Kumor B., Z problemów ludnościowych polskiej parafii Najśw. Serca Jezusowego w New Britan , Conn. (1895-1920), "Studia Polonijne" 5(1982), s. 261-278.

Leś, B. Kościół w procesie asymilacji Polonii amerykańskiej. Przemiany funkcji polonijnych instytucji i organizacji religijnych w środowisku Polonii chicagowskiej, Wrocław 1981.

List J. E. Biskupa P. Rhodego Do Wielebnego Duchowieństwa Polskiego i do ogółu Braci Polaków w diecezji Green Bayskiej, "Dziennik Chicagoski" 8 listopada 1918.

Micewski B., Polonijna działalność Zmartwychwstańców, w: Działalność męskich zgromadzeń zakonnych wśród Polonii, red. ks. J. Bakalarz i in., Lublin 1982, s. 403-452.

Nir R., Bibliografia selektywna Dziennika Chicagoskiego 1892-1895, 1898-1899, Select Bibliography Dziennik Chicagoski 1892-1895, 1898-1899, w: Yearbook Polish American Archives, Rocznik Archiwum Polonii, Vol. II, Orchard Lake, Michigan - Częstochowa 2004, s. 367-409.

Osada S., Jak się kształtowała polska dusza Wychodztwa w Ameryce, Pittsburgh, Pa. 1930.

Nir R., Polonijne czasopisma religijne, „Encyklopedia Katolicka” 15(2011), k. 1138.

Nir R., Szkice z dziejów Polonii, Orchard Lake, Michigan 1990.

Piech S. Ks., Wkład księży diecezji tarnowskiej w duszpasterstwo Polonii zagranicznej (1873-1914), "Tarnowskie Studia Teologiczne" 10(1986), s. 116-132.

Piekoszowski J., Problemy Polonii amerykańskiej, Warszawa 1981.

Praszałowicz D., Rola żeńskich zakonów w życiu skupisk polonijnych w Stanach Zjednoczonych, w: Polska - Dwa Światy. Kraj i Polonia, red. W. Gliński, W. J. Wysocki, Warszawa 2009, s. 205-220.

Radzik T., Polonia amerykańska wobec Polski (1918-1939), Lublin 1986.

Radzik T., Społeczno-ekonomiczne aspekty stosunku Polonii amerykańskiej do Polski po I wojnie światowej, Wrocław 1989.

Stasik F., Polska emigracja polityczna w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1831-1864, Warszawa 1973.

Szawleski M., Wychodźstwo polskie w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Lwów 1924.

Szteinke A.J., Bracia Mniejsi na rzecz Polonii w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej w XIX i XX wieku, "Przeglad Kalwaryjski" 13(2009), s. 135-165.

Szulist W., Kaszuba Paweł Piotr Rhode - biskup i działacz polonijny w Stanach Zjednoczonych (1870-1945), „Studia Polonijne” 8(1984), s. 183-194.

Szymański J., Początki polskojęzycznej prasy katolickiej w Stanach Zjednoczonych (do roku 1890), "Scripta Historica" 22(2016), s. 47-61.

Taras P., Problemy duszpasterstwa polonijnego na przykładzie USA, "Studia Polonijne" 2(1977), s. 181-205.

Walaszek A., Kościół, etniczność, demokratyzacja – parafie polonijne w USA (1854-1930), „Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny” z. 1 (155) 2015, s. 5-66.

Włoszczewski S., Polonia amerykańska. Szkice historyczne i socjologiczne, Warszawa 1971.

Wojewoda T., Problemy szkolnictwa polonijnego w USA w świetle relacji ks. Józefa Rokosznego, "Studia Polonijne" 21(2000), s. 75-95.

Wykaz ofiarodawców polskich do Komitetu Paderewskiego, "Dziennik Związkowy" - Zgoda, 11 maja 1917, s. 5.

Zahajkiewicz Sz., Księża i parafie polskie w Stanach Zjednoczonych Pół. Am., Chicago 1897.

Z chwili, "Dziennik Związkowy" - Zgoda 1 grudnia 1917, s. 4.

Zgórniak M., Polonia amerykańska wobec problemu niepodległości w czasie I wojny światowej, w: Polonia amerykańska. Przeszłość i współczesność, red. H. Kubiak, E. Kusielewicz i T. Gromada, Wrocław 1988, s. 727-744.

Zgórniak M., Rola Polonii w walce zbrojnej o niepodległość Polski w latach 1914-1918, w: Polonia wobec niepodległości Polski w czasie I wojny światowej, red. H. Florkowska-Franćić, M. Franćić, H. Kubiak, Wrocław 1979, s. 29-48.

Z naszych grup. Z rocznego posiedzenia zarządu i dyrektoriatu Zjednoczenia Kapłanów Polskich w Ameryce. Sprawozdanie, "Przegląd Kościelny" 11(1919), s. 781.

Zwiercan A., Działalność Franciszkanów wśród Polonii, „Studia Polonijne” 3(1979), s. 87-202.

 

 

Informacja o autorze / Information about Author

Ks. Józef Szymański – dr hab. historii; prof. w Instytucie Historii i Politologii, Akademia Pomorska w Słupsku;

e-mail: jozef.szymanski@apsl.edu.pl

ORCID 0000-0003-3799-200X