Przedmiotem książki są zmiany jakie ujawniły się w zakresie nauczania filozofii w polskich szkołach średnich w połowie XVIII wieku w latach 1740-1773, a więc od otwarcia pijarskiego Collegium Nobilium aż po powstanie Komisji Edukacji Narodowej. Pierwszorzędnym źródłem są publikacje polskich pijarów, podręczniki oraz opracowania monograficzne problematyki ściśle związanej z ówczesnym dyskursem, przede wszystkim w aspekcie światopoglądowym i społeczno-politycznym. Podjęto analizę druków pijarskich oraz europejskich podręczników wykorzystywanych w polskich szkołach pijarskich, w części nawet przedrukowanych w Polsce dla potrzeb tych szkół. Istotnym punktem odniesienia w analizie druków pijarskich są opracowaniami polskiej filozofii jezuickiej.

 

Po przedstawieniu deklaracji filozoficznych ukazano realizację tych postulatów programowych w odniesieniu do poszczególnych działów filozofii, zalecanej i wykorzystywanej w nich literatury oraz stosowanych metod uzasadnienia i wykładu. To sumaryczno-schematyzujące, a tylko w części analityczne przedstawienie, poprzedziło syntetyczno-komparatystyczne zestawienie z nurtami charakterystycznymi dla osiemnastowiecznej kultury filozoficznej. Przeprowadzone analizy źródłowe umożliwiły sformułowanie kwalifikacji uprawianej w tym okresie filozofii (choćby w formie wskazania dominujących tendencji), określenia zakresu oddziaływania wybranych autorów zachodnioeuropejskich na polskie dokonania oraz dynamiki występujących w nich zmian. Okazało się, że uprawnione jest traktowanie tego nurtu, określanego jako „philosophia recentiorum”, jako 10 przejaw unowocześnienia tradycyjnego kursu filozofii, właściwego nowożytnemu arystotelizmowi chrześcijańskiemu, wzbogaconego o elementy nowożytnej filozofii należące do tradycji racjonalistycznej i empirycznej oraz osiągnięcia nowożytnego przyrodoznawstwa; 20 pewna forma filozofii zdrowego rozsądku, zwłaszcza w epistemologii i metafizyce, właściwa arystotelizmowi, ale i zapowiadająca ujęcia szkockie, także 30 jakaś forma prepozytywizmu, w postaci nieproporcjonalnego rozbudowania empirycznego przyrodoznawstwa kosztem filozofii przyrody oraz wykorzystania argumentacji empiryczne (historyczno kulturowej) w metafizyce szczegółowej i etyce, a nade wszystko 40 jako chrześcijański eklektyzm, należący do filozofii oświecenia, odważnie asymilujący osiągnięcia ideowe i naukowe tego okresu, jednak w połączeniu z krytyką rozwiązań niezgodnych z kulturą chrześcijańską, na zasadzie krytycznego uczestnictwa w kulturze, nazywanego „oświeceniem chrześcijańskim”.

 

 

Spis treści

 

Wstęp

 

I. Deklaracje filozoficzne

 

1. Postulaty pijarskie

2. Wymogi podręczników zachodnioeuropejskich

3. Wskazania jezuickie

4. Specyfika „eklektyzmu chrześcijańskiego”

 

II. Realizacja programu

 

1. Logika

A. Zmiany tematyczne i strukturalne

B. Tendencje w epistemologii

2. Metafizyka

A. Ontologia i kosmologia

B. Psychologia racjonalna

C. Teologia naturalna

3. Etyka

A. Ujęcia podręcznikowe

B. Opracowania monograficzne

C. Pijarzy a jezuici i KEN

4. Fizyka

A. Ujęcia zachodnioeuropejskie

B. Podręczniki pijarskie

C. Filozofia jezuicka i KEN

 

III. Interpretacja

 

1. Unowocześniona scholastyka czy konsekwentny eklektyzm?

2. Filozofia zdrowego rozsądku?

3. Prepozytywizm?

4. Oświecenie chrześcijańskie

 

Summary

Zusammenfasung

Résumé

Indeks nazwisk

 

 

---

 Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej. Redakcja Wydawnictw KUL. Lublin 1994, ss. 126 (ISBN 83-228-0352-4)