Rodzina w sytuacji

straty bliskiej osoby

 

Spis treści

Wstęp 7

CZĘŚĆ PIERWSZA • W KIERUNKU PEDAGOGII UMIERANIA I NADZIEI 11

ALINA RYNIO • Powszechność doświadczenia cierpienia i śmierci w rodzinie, „prawo do płaczu” i pedagogia umierania w świetle nauczania Jana Pawła II 13

 

MARIUSZ SZTABA • „Dostrzec w śmierci wielką nadzieję”. Pedagogiczne implikacje ars moriendi Josepha Ratzingera - Benedykta XVI 33

 

MAGDALENA PARZYSZEK • Od kultury dobrobytu do kultury „odrzucenia”, czyli o zwiększającej się pokusie rozwiązywania problemów cierpienia i śmierci przez eliminowanie ich 57

 

MAREK JEZIORAŃSKI • Antropologiczne uwarunkowania ars moriendi 71

 

BARBARA KIEREŚ • Problem śmierci a pedagogika.

Na kanwie M.A. Krąpca antropologii śmierci 83

 

KATARZYNA Uzar-SzczEśNIAK • Wojciecha Chudego pedagogia umierania 93

 

MARCIN BIAŁAS • Fenomen śmierci w procesie wychowania 109

 

CZĘŚĆ DRUGA • STRATA BLISKIEGO - TEORIA DLA PRAKTYKI 127

 

DANUTA OPOZDA • Rodzina w sytuacji straty bliskiej osoby jako przedmiot badań pedagogice 129

 

Emilia Mulawa • Zastosowanie badań narracyjnych w tanatopedagogice           141

 

ZOFIA FRĄCZEK • Współczesna rodzina wobec doświadczenia straty bliskiej osoby - wielowymiarowość doświadczeń i przeżyć 151

 

KAROLINA Ludwikowska ■ Żałoba po utracie bliskiej osoby w traumatycznych okolicznościach        161

 

Magdalena Połom • „Dlaczego?!” Cierpienie w obliczu śmierci samobójczej     175

 

Milena Marczak, Marlena Stradomska • Bajkoterapia jako sposób zmniejszania natężenia lęku związanego ze śmiercią u dzieci                                                                                                189

 

CZĘŚĆ TRZECIA • DOŚWIADCZENIE STRATY BLISKIEJ OSOBY 203

 

DOROTA Kornas-Biela • Żałoba po niepomyślnej diagnozie prenatalnej jako stracie dziecka zdrowego 205

 

LEOKADIA SZYMCZYK * Funkcjonowanie systemu rodzinnego w sytuacji straty dziecka 217

 

GRZEGORZ GODACH - Percepcja śmierci w pogłębionych wywiadach z bliskimi terminalnie chorego dziecka 233

 

URSZULA KLAMON-LECH • Życie z dzieckiem z chorobą rzadką jako dar w biograficznych wspomnieniach rodziców (raport z badań) 245

 

MARIANNA POwałKA ' Strategie przeżycia straty dziecka w narracji matki 255

 

KATARZYNA SOWA • Nieobecna, lecz obecna - strata matki w narracji dziecka 2 65

Noty o autorach 271

 

Wstęp

Umieranie, śmierć, żałoba w oczywisty, naturalny i powszechny sposób wpisane są w doświadczenie człowieka. Są też - przede wszystkim - wydarzeniami zin­dywidualizowanymi, dotyczą bowiem zawsze konkretnej osoby i tych bliskich, którzy doświadczają jej odejścia. Jest to zawsze egzystencjalne doświadczenie, które ukierunkowuje myślenie nad przemijaniem, skłania do refleksji nad warto­ścią, celem i sensem życia ludzkiego. Problematyka ta implikuje wiele złożonych i wielowątkowych zagadnień dotyczących życia jednostki, rodziny, społeczeństw.

Treść niniejszej publikacji, dotycząca doświadczeń rodziny w sytuacji straty bliskiej osoby, wpisuje się w rozważania z zakresu tanatologii, aczkolwiek dominuje w niej pedagogiczny namysł nad umieraniem, odchodzeniem, żałobą, śmiercią i przemijalnością własnego życia i życia innych. Chociaż refleksja ta jest ukierun­kowana na rozważania z zakresu tanatopedagogiki, to jednak wymyka się ona subdyscyplinamym i dyscyplinarnym granicom i potrzebuje kontekstu inter­dyscyplinarnego w opisywaniu nawet wąskich zjawisk. Fakt śmierci człowieka wymaga bowiem odwołania się do zagadnień filozoficznych - szczególnie filozofii antropologicznej, teologii, nauk medycznych, humanistyki, nauk społecznych - i jest silnie osadzony w społecznej oraz kulturowej przestrzeni życia człowieka. Redaktorzy i Autorzy przedstawionych tekstów podejmują więc tanatologiczną problematykę w odniesieniu do rodziny i wychowania, analizując niektóre kwestie, istotne z punktu widzenia przede wszystkim pedagogiki, uwzględniając wielość perspektyw badawczych.

Pedagogiczna refleksja - opis, wyjaśnienia, rozumienie, interpretacje - nad faktem śmieci człowieka jest ważna poznawczo i użyteczna społecznie, zmierza do wskazania panoramy zagadnień i zróżnicowanych zjawisk, problemów obecnych w rzeczywistości wychowania człowieka. Potrzebny jest pedagogiczny namysł nad doświadczeniem straty bliskiej osoby, przygotowania do śmierci jednostki i jej rodziny w sytuacji choroby terminalnej, przeżywania i etapów żałoby w rodzinie. Nowym i szczególnie istotnym zagadnieniem wymagającym pedagogicznego oglądu jest problematyka samobójczej śmierci w rodzinie, potrzebne jest także wypracowa­nie form udzielenia pomocy przez nauczycieli i wychowawców. Równie istotne jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jak wychowywać dzieci i młodzież, mając na uwadze fakt kruchości ludzkiego życia i nieuchronności śmierci jako stałego jego

 

elementu. Są to ważne kwestie z racji ekspansji kultury indywidualizmu, promo­wania kultury hedonizmu, „kultury instant” i marginalizowania problemów egzy­stencjalnych. Pedagogiczne analizy skupione są na opracowaniu adekwatnych form i kierunków pomocy rodzinie w sytuacji straty bliskiej osoby. W tym kontekście wyłania się również potrzeba namysłu nad doświadczeniem śmierci jako przed­miotem poznania w pedagogice, potrzeba jego konceptualizacji i opisu sposobów poznania - to również pytania o (sub) dyscyplinarny charakter tanatopedagogiki. Powyżej zasygnalizowane zagadnienia są istotne zarówno z punktu widzenia dopełniania teorii, jak i z punktu widzenia działań praktycznych podejmowanych przez: pedagogów praktyków, wychowawców, rodziców, nauczycieli, pracowników socjalnych czy duszpasterzy.

Niniejsza publikacja nie wyczerpuje zapotrzebowania poznawczego i społecz­nego wskazanych powyżej zagadnień. Jest raczej próbą włączenia się w ogólną dyskusję tantologiczną, przyjmującą w rozważaniach teoretyczno-badawczych perspektywę pedagogiczną. Celem publikacji jest przeanalizowanie i opis struk­tury rodziny w obliczu doświadczenia śmierci bliskiej osoby. Tak wyznaczona problematyka implikuje wiele złożonych i zróżnicowanych zagadnień dotyczących życia rodziny i jej członków oraz przeżyć i zmian dokonujących się w ich funk­cjonowaniu w sytuacji traumy. W tym obszarze ważne jest udzielenie wsparcia, włączanie zmian pomocowych, ustalenie ich rodzaju. Z tego też powodu istotny okazuje się namysł nad profesjonalnym przygotowaniem osób współpracujących z rodziną w sytuacji straty, dysponujących odpowiednią wiedzą, umiejętnościami i kompetencjami.

Podjęta przez Autorów tekstów problematyka została zorientowana wokół trzech kwestii, co odzwierciedla struktura książki. Część pierwsza zatytułowana W kierunku pedagogii umierania i nadziei ukazuje powszechność doświadczenia cier­pienia i śmierci w rodzinie, „prawo do płaczu”, ważność pytania o rolę i znaczenie wiary i pedagogii umierania. Przywołane treści są istotne, ponieważ stanowią fun­dament jedności pomiędzy człowiekiem a Bogiem, jak również pomiędzy ludźmi w -wymiarze wspólnoty rodzinnej i społecznej (A. Rynio). W związku z powyż­szym ważne wydaje się dostrzeganie w obliczu tajemnicy śmierci wielkiej nadziei wieczności, bowiem dzięki Misterium Paschalnemu Chrystusa droga śmierci jest zarazem drogą nadziei (M. Sztaba).

We współczesnym świecie dostrzega się niespójny stosunek człowieka do śmierci. Jedni czynią ze śmierci temat tabu, chcą wyprzeć ją ze świadomości czło­wieka. Jeszcze inni bagatelizują, odzierając z metafizyki, tym samym poddając się pokusie rozwiązywania problemów cierpienia i śmierci poprzez eliminowanie ich (M. Parzyszek). W rozwój osobowy człowieka i fazy jego życia wpisana jest między innymi sztuka umierania, a dzięki świadomości umierania zdobywa się

szczególną relację do życia. Tak więc ars moriendi to sposób bądź umiejętność odej­ścia z tego świata; zindywidualizowane usensownienie tego wydarzenia; nadanie mu osobistego znaczenia, treści, która jest wewnętrznie przyjęta i ugruntowana (M. Jeziorański). Śmierć jest aktem antropologicznym, dotyka realnego i kon­kretnego człowieka, ma także określone konsekwencje społeczne oraz kulturowe (B. Kiereś). W analizowanej problematyce tanatopedagicznej można wskazać trzy konstytutywne obszary: ogólną pedagogię umierania, pedagogie szczegółowe - tych, którzy odchodzą, i tych, którzy zostają, oraz pedagogię nadziei, stanowiącą zwieńczenie, a zarazem docelową perspektywę pedagogii umierania. Wszystkie te elementy zawierają w sobie etyczne i aksjologiczne podstawy oraz wynika­jące z nich wskazania praktyczne dotyczące wychowania w perspektywie śmierci (K. Uzar-Szcześniak). Wychowanie do śmierci jest ściśle złączone z wychowaniem człowieka do życia. Jest rozumiane jako proces rozciągnięty na całe jego życie, mający charakter intelektualny, duchowy (M. Białas).

W części drugiej zatytułowanej Strata bliskiego - teoria dla praktyki zawarto przemyślenia dotyczące rodziny w sytuacji straty bliskiej osoby jako przedmiotu badań w pedagogice (D. Opozda). Ze stratą bliskiego nieodłącznie wiąże się pro­ces żałoby, który jest intensywnym doświadczeniem emocjonalnym i duchowym, przeżywaniem samotności - pustki fizycznej i psychicznej. Silnie zjednoczona ze sobą wspólnota rodzinna, wzajemnie wspierająca się, łatwiej radzi sobie z tym bolesnym doświadczeniem, dokonuje reorganizacji życia rodzinnego wraca do równowagi.(Z. Frączek).

Inaczej rzecz się ma z przeżywaniem żałoby po stracie bliskiej osoby w trauma­tycznych okolicznościach. Trauma związana z doświadczeniem utraty bliskiej osoby w szczególny sposób może skutkować nasileniem objawów związanych z żałobą powikłaną oraz objawami stresu pourazowego (K. Ludwikowska). Cierpienie i żałoba po śmierci samobójczej jest inna niż w przypadku śmierci naturalnej. Być może jest końcem cierpienia dla osoby, która odchodzi, lecz jednocześnie począt­kiem dla wszystkich tych, którzy pozostają (M. Połom). Śmierć kogoś bliskiego to jedno z poważniejszych i obciążających emocjonalnie dziecko doświadczeń. W tej sytuacji bajkoterapia może w pewien sposób pomóc redukować lęki, napięcia oraz strach i pełnić funkcję odciążającą (M. Marczak, M. Stradomska).

Trzecią cześć noszącą tytuł Doświadczenie straty bliskiej osoby otwiera tekst uka­zujący żałobę po niepomyślnej diagnozie prenatalnej jako stracie dziecka zdrowego. Rodzice, otrzymując diagnozę o wystąpieniu u dziecka wady lub choroby wrodzonej, znajdują się w dramatycznej sytuacji. Stają w obliczu podjęcia trudnych decyzji co do dalszego życia dziecka. Żałoba jest wtedy szczególnym doświadczeniem dla wszystkich członków rodziny, ze względu na to, że chociaż utracone zostało zdro­wie dziecka, to samo dziecko przecież żyje. Czynniki medyczne, psychologiczne,

społeczne modyfikują sposób przeżywania żałoby i proces odżałowania straty (D. Kornas-Biela).

W sytuacji straty dziecka członkowie rodziny przeżywają różne emocje. Często stają przed koniecznością wprowadzania zmian w codziennym życiu. Homeostaza rodziny może zostać przerwana z powodu wchodzenia ze sobą w konflikt różnych sił: tak więzi rodzinnych, jak i indywidualności jednostek (L. Szymczyk). W odnie­sieniu do rodziny chorego dziecka percepcja śmierci określa ustosunkowanie się do niej zarówno poszczególnych członków rodziny, jak i warunkuje powstanie modelów obowiązujących w danym systemie rodzinnym. Świadomość zagrożenia śmiercią jest jednym z największych stresorów dotykających członków rodziny chorego dziecka (G. Godawa). Rodzice dziecka z rzadką chorobą często żyją ze świadomością jego potencjalnego odejścia, oswajając tym samym problem śmierci, ale czy można przygotować się na śmierć syna lub córki? Czy warto przedłużać życie dziecka, stosując różnego rodzaju praktyki medyczne, terapeutyczne, narażając je tym samym na cierpienie i podporządkowanie życia chorobie, czy lepiej żyć chwilą, nie poddając się procedurze medycznej i tak skazanej na przegraną? Czy można cieszyć się życiem z dzieckiem chorym na śmiertelną chorobę? Czy takie życie może być postrzegane jako dar? To tylko niektóre pytania nasuwające się wraz refleksją

• sensie życia z dzieckiem naznaczonym rzadką chorobą (U. Klamon-Lech). Część tę kończą dwie narracje, będące w pewnym sensie egzemplifikacją podejmowanych przez Autorów zagadnień. Pierwsza jest narracją bolesnych przeżyć matki, która utraciła dziecko (M. Powałka), druga to narracja dziecka o doświadczeniu śmierci matki (K. Sowa).

Dziękujemy Autorom, reprezentującym różne ośrodki akademickie, za intelek­tualny wkład wniesiony w powstanie niniejszej publikacji, za dzielenie się wiedzą, refleksją i doświadczeniem. Szczególne słowa wdzięczności kierujemy do Pani Profesor zw. dr hab. Jadwigi Izdebskiej za życzliwe przyjęcie pracy do recenzji

• wnikliwość oceny.

Danuta Opozda

Magdalena Parzyszek