Wspomnienie - PU 2 (124)

Joanna i Bogumił Szady
 

23 lutego 2010 r. pożegnaliśmy Stanisława Litaka, emerytowanego profesora zwyczajnego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, znanego i cenionego w środowisku naukowym badacza dziejów Kościoła, szkolnictwa i wychowania.
Profesor Stanisław Litak pochodził ze skromnego wiejskiego domu we wsi Glinik (woj. podkarpackie), gdzie urodził się 23 lutego 1932 r. jako syn Józefa i Franciszki z domu Wójcik. Szkołę powszechną ukończył w pobliskim Wielopolu Skrzyńskim w 1946 r., a maturę uzyskał w 1951 r. w Liceum Ogólnokształcącym w Ropczycach. Jak większość jego kolegów wiązał swoje dalsze plany z Uniwersytetem Jagiellońskim, na który niestety nie został przyjęty ze względów ideologicznych. Dzięki pomocy życzliwych nauczycieli ze swego Liceum przepracował rok jako wychowawca internatu, po czym za radą zaprzyjaźnionego księdza zdecydował się na studia w Lublinie.
W latach 1952-1956 studiował historię na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, z którym związał się już na stałe. Magisterium na Sekcji Historii KUL uzyskał w 1956 r. na podstawie pracy pt. Sieć parafialna archidiakonatu radomskiego w okresie przedrozbiorowym. Były to początki jednej z kilku jego fascynacji naukowych, jaką stała się problematyka geograficzno-historyczna. Wtedy też związał się ze świeżo założonym Instytutem Geografii Historycznej Kościoła w Polsce powstałym przy KUL, gdzie wykonywał prace do Atlasu Historycznego Kościoła w Polsce. Kontynuując swoje zainteresowania geografią historyczną przygotował rozprawę doktorską, którą obronił w 1963 r. na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej, ponieważ KUL nie miał wtedy prawa nadawania stopni naukowych. Doktorat nt. Formowania sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI wieku formalnie promował prof. Kazimierz Myśliński, a recenzowali docenci: Jerzy Kłoczowski i Zygmunt Sułowski.
Wkrótce potem w środowisku historyków KUL podjęto się, z inicjatywy prof. Jerzego Kłoczowskiego, zespołowego opracowania dziejów Kościoła w Polsce. W ramach tego projektu prof. S. Litak podjął się opisania dziejów parafii, który to nurt badawczy kontynuował też w dalszych latach swojej pracy naukowej. Rozprawa Struktura i funkcje parafii w Polsce, recenzowana przez prof. Stanisława Herbsta z Uniwersytetu Warszawskiego, stała się podstawą do przeprowadzenia przewodu habilitacyjnego w 1970 r. W swojej pracy na KUL przeszedł kolejno wszystkie stopnie kariery naukowo-dydaktycznej: od 1961 r. pracował na stanowisku asystenta, od 1963 r. – adiunkta, od 1971 r. – docenta, od 1983 r. – profesora nadzwyczajnego i od 1992 r. – profesora zwyczajnego.
W latach 1972-1979 pełnił funkcję kierownika Katedry Historii Szkolnictwa i Wychowania na Wydziale Nauk Humanistycznych KUL oraz kierownika Sekcji Historii. W latach 1979-2000 pracował na dwóch wydziałach – Nauk Społecznych i Nauk Humanistycznych. Na pierwszym – w Instytucie Pedagogiki – pełnił funkcję kierownika Katedry Historii Wychowania i Myśli Pedagogicznej, a na drugim, w Sekcji Historii (po przemianowaniu: w Instytucie Historii), był kuratorem katedry Dydaktyki Historii i Historii Szkolnictwa. W 2000 r. zrezygnował z Katedry Historii Wychowania i Myśli Pedagogicznej i objął kierownictwo Katedry Historii Szkolnictwa (późniejszej Katedry Dydaktyki Historii i Historii Szkolnictwa). Pod kierunkiem prof. S. Litaka powstało ponad 100 prac magisterskich i kilkanaście rozpraw doktorskich, był też autorem kilkudziesięciu recenzji doktorskich i habilitacyjnych, których autorzy niewątpliwie powiększyli grono badaczy historii struktur kościelnych, dziejów osadnictwa i rozwoju myśli pedagogicznej.
Prof. S. Litak należał do licznych gremiów naukowych. Między innymi był członkiem Polskiego Towarzystwa Historycznego, Komisji Geografii Historycznej w Instytucie Historii PAN, Commission Internationale d’Histoire Ecclésiastique Comparée, Towarzystwa Naukowego KUL, Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Brał udział w pracach Komitetu Historycznego PAN, przez kilkanaście lat należał też do Rady Naukowej Instytutu Historii Nauki PAN, gdzie przez jedną kadencję był jej wiceprzewodniczącym. Brał czynny udział w wielu sympozjach i kongresach naukowych krajowych i zagranicznych. Był członkiem komitetów redakcyjnych kilku czasopism polskich i obcych. Prowadząc badania geograficzno-historyczne dotyczące Kościoła w Polsce, często, począwszy od 1968 r., wyjeżdżał za granicę (Watykan, Wiedeń, Monachium, Paryż, Berlin, Tübingen, Leuven, Wilno, Lwów) w celu prowadzenia różnorodnych kwerend bibliotecznych i archiwalnych. W 1979-1980 r. był też gastdocentem na uniwersytecie w Tübingen.

Był znany w środowisku naukowym jako człowiek skromny i pracowity, a Jego znaczny dorobek naukowy, liczy ponad 300 pozycji drukowanych. Do największych osiągnięć należy zaliczyć pozycje książkowe: Od reformacji do oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin 1994, ss. 279; Parafie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, 2004, ss. 516; Historia Wychowania. Podręcznik akademicki, Kraków 2005, s. 256 (dwa wydania). Szczególnie znaczące dla badań nad Kościołem katolickim w Polsce jest opracowanie mapy organizacji Kościoła w Polsce około 1772 roku wydanej w 1980 roku. Do dzieła tego nawiązuje monumentalne opracowanie Kościół łaciński w Rzeczypospolitej około 1772 r. Struktury administracyjne z 1996 roku, w którym zestawiono parafie, placówki zakonne, świątynie, z uwzględnieniem materiału budowlanego, wezwań i prawa patronatu oraz niezmiernie bogatej bazy źródłowej, dokumentującej skrupulatnie każdą zarejestrowaną budowlę kościelną. Pozycje te weszły na stałe do historiografii i stanowią punkt wyjścia wszelkiego rodzaju prac kartograficznych i opisowych dotyczących dziejów Kościoła w Polsce. Prof. S. Litak po swoim odejściu na emeryturę w 2005 r. pracował nadal dość intensywnie naukowo, m.in. nad udoskonaleniem podręcznika do historii wychowania, w ramach kolejnych jego wydań oraz doprowadził do wydania Atlasu Kościoła łacińskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku, Lublin 2006, ss. 512.
Nie szczędził też swych sił dla uczniów i wychowanków służąc radą i pomocą w sprawach naukowych. Miał zawsze dla nas czas i szereg dobrych rad, niejednokrotnie wykraczających poza obszary badawcze. Zmagając się już z ciężką chorobą opracował książkę z dziedziny historii szkolnictwa w Rzeczypospolitej od średniowiecza do reform szkolnych Komisji Edukacji Narodowej, która wkrótce ukaże się na rynku. Pozostawił swoim wychowankom bogaty księgozbiór: książki, mapy, rękopisy, wypisy źródłowe, mikrofilmy, które przeznaczył dla dalszych badań. To niewątpliwie wielki dar, ale i ogromne dla nas wyzwanie naukowe, któremu będziemy starali się sprostać.