Wspomnienie - PU 6(110)

Ryszarda Bulas
 

Prof. Barbara Filarska urodziła się w Warszawie w rodzinie inteligenckiej. Była żołnierzem Armii Krajowej i uczestnikiem powstania warszawskiego, a po wojnie więźniem systemu stalinowskiego. Za swoją działalność powstańczą otrzymała odznaczenia: Krzyż Walecznych, Medal Wojska, Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczem i Srebrny Krzyż Zasługi.
Dyplom magistra filozofii w zakresie filologii klasycznej uzyskała w 1947 roku na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie pracy o Pauzaniaszu. Od czerwca 1945 roku do lipca 1957 roku pracowała w Zbiorach Sztuki Starożytnej Muzeum Narodowego w Warszawie. Pod kierunkiem prof. Marii Bernhard uczestniczyła w pracach związanych z organizacją całej struktury zbiorów starożytnych (inwentarze, magazyny i galerie).
Życie naukowe prof. Barbary Filarskiej koncentrowało się na trzech dziedzinach: szkle antycznym, architekturze Palmyry i sztuce wczesnochrześcijańskiej. W każdej z tych dziedzin była w Polsce pionierem, a w Europie cenionym specjalistą.
Od 1955 roku podjęła studia nad zupełnie nieznaną w Polsce dziedziną rzemiosła artystycznego – szklarstwem antycznym. Bazą dla jej badań była kolekcja szkła starożytnego w Muzeum Narodowym. W 1952 roku opublikowała pierwsze swe dzieło – katalog naczyń szklanych w polskich zbiorach, uznany za oryginalną monografię poświęconą historii produkcji szkła, topografii i chronologii warsztatów. Pracę doktorską ukończyła w 1961 roku dzięki stypendiom Akademii Francuskiej i stypendium w Egipcie. Doktoryzowała się na Uniwersytecie Warszawskim, na Wydziale Historycznym, w 1961 roku, na podstawie rozprawy „Starożytne ozdoby szklane”.
W dziedzinie szklarstwa starożytnego Barbara Filarska została bardzo szybko uznana za wybitnego specjalistę nie tylko w Polsce, ale także w europejskim środowisku naukowym. Pisząca te słowa wspomina potwierdzające ten fakt wydarzenie, które miało miejsce w Muzeum Archeologicznym w Kolonii podczas objazdu naukowego w 1979 roku ze studentami historii sztuki KUL. Pani Profesor zrobiła nam wykład przy zbiorach szkła starożytnego, co wzbudziło zainteresowanie przechodzącego obok pracownika Muzeum. Ten, widząc jej znawstwo w temacie, bezbłędnie rozpoznał, że ma do czynienia z prof. Barbarą Filarską, uradowany że ma zaszczyt ją poznać. Wydarzenie to zrobiło wielkie wrażenie na nas studentach, żyjących za kurtyną wschodnią i dalekich od szerokiego świata Europy Zachodniej.
W 1957 roku prof. Kazimierz Michałowski, promotor pracy doktorskiej pani Filarskiej, zaoferował jej stanowisko adiunkta w nowopowstałym Zakładzie Archeologii Śródziemnomorskiej PAN, gdzie pracowała do maja 1969 roku. Pod kierunkiem profesora zorganizowała pracownię dokumentacji prowadzonych przez niego wykopalisk (Mirmeki, Tell Atrib, Aleksandria, Palmyra), dzięki jej pracy seria wydawnicza Travaux du Centre d’Archéologie Mediteranéenne wydała 10 pierwszych tomów, zorganizowała także wymianę wydawnictw z ok. 50 ośrodkami naukowymi na całym świecie oraz księgozbiór zakładu, gromadzony drogą wymiany.
W latach 1959-1962 była członkiem misji wykopaliskowej w Palmyrze (Syria), co wpłynęło na zmianę kierunku jej badań. Wykopaliska te zaowocowały podjęciem tematu rozprawy habilitacyjnej poświęconej dekoracjom architektonicznym Palmyry. Ukończenie pracy było możliwe także dzięki stypendiom w Paryżu (Instytut d’Art), Strasburgu (Instytut de l’Orient Méditeranéen) i Jugosławii (Spoleto). Stopień naukowy dr. hab. nauk humanistycznych w zakresie archeologii śródziemnomorskiej uzyskała w czerwcu 1969 roku na Uniwersytecie Warszawskim na podstawie rozprawy „Studia nad dekoracjami architektonicznymi Palmyry”. W omawianym czasie opublikowała dwie książki i ok. 20 artykułów. Prócz pracy w PAN była wykładowcą na Uniwersytecie Powszechnym Towarzystwa Wiedzy Powszechnej oraz dojeżdżała na KUL z wykładem „archeologia klasyczna” dla studentów filologii klasycznej, a od roku akademickiego 1965/1966 prowadziła wykłady monograficzne dla studentów historii sztuki na wybrane tematy z zakresu sztuki starożytnej.
Po uzyskaniu stopnia doktora habilitowanego prof. Barbara Filarska została 1 lipca 1969 roku powołana na stanowisko docenta na Wydziale Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Podjęła się wówczas organizacji Katedry Historii Sztuki Starożytnej i Archeologii Klasycznej, którą kierowała do pójścia na emeryturę. Podczas swej pracy na KUL była trzykrotnie kierownikiem Sekcji Historii Sztuki, kiedy to dokonano całkowitej reorganizacji tej Sekcji. W tym czasie nastąpiła też zmiana jej zainteresowań naukowych. Jako uczennica i współpracownik prof. K. Michałowskiego, po odkryciach w Farras uzmysłowiła sobie konieczność podjęcia studiów w zakresie architektury i ikonografii chrześcijańskiej. W Polsce nikt wówczas nie interesował się w sposób systematyczny tą tematyką od czasów ks. prof. Antoniego Kwiecińskiego. Na bazie stypendiów zagranicznych (Louvain, Rzym) prof. Filarska rozpoczęła studia nad tą problematyką i stała się w naszym kraju w tej dziedzinie pionierem, stworzyła bowiem dwie tętniąca życiem naukowym placówki w Lublinie na KUL i w Warszawie, na ówczesnym ATK.
Owocem tych prac był cykl wykładów monograficznych na KUL poświęcony architekturze i ikonografii sztuki pierwszych chrześcijan na tle historycznym i w kontekście symboliki religijnej. Na seminariach powstawały prace magisterskie i doktorskie podejmujące tematykę sztuki wczesnochrześcijańskiej, napisała jednocześnie swe pierwsze dwie książki na ten temat.
Od 1974 roku prof. Barbara Filarska prowadziła także na ATK wykłady z archeologii chrześcijańskiej dotyczące cmentarzy i sztuki sepulkralnej, architektury kościołów i sztuki sakralnej. Od 1984 roku powierzono jej kierownictwo Zakładu Archeologii Chrześcijańskiej Zachodu.
W latach siedemdziesiątych zaczęło się w Polsce tworzyć środowisko mające na celu rozszerzenie prac nad kulturą wczesnego chrześcijaństwa. Przy współpracy prof. Filarskiej, z inicjatywy prof. Leokadii Małunowicz powstał na KUL w 1969 roku Międzywydziałowy Zakład Badań nad Antykiem Chrześcijańskim mający za zadanie koordynację badań w tej dziedzinie, kierowany przez o. J. Szymusiaka i prof. L. Małunowicz. W 1981 roku powołano do życia serię wydawniczą „Vox Patrum” poświęconą antykowi chrześcijańskiemu, najpierw kierowaną przez prof. Barbarę Filarską, potem (do dziś) przez ks. prof. S. Longosza. Od 1981 r. Zakład Badań nad Antykiem Chrześcijańskich organizował coroczne sympozja często z udziałem gości zagranicznych, poświęcone zagadnieniom patrologii i archeologii chrześcijańskiej.
Od 1978 roku prof. Barbara Filarska była także uczestniczką zarządu Sekcji Patrystycznej przy Komisji Nauk Epis­ko­patu Polski powstałej przy pomocy kardynała Wojtyły. Z tej inicjatywy powstały szczególnie trzy ważne sympozja: w Lublinie (1973), Krakowie (1976) i powtórnie w Lublinie (1979), które przyczyniły się do konsolidacji środowiska zainteresowanego wczesnym chrześcijaństwem.
Prof. Barbara Filarska brała także udział w kongresach międzynarodowych: w 1975 r. w IX Międzynarodowym Kongresie Archeologii Chrześcijańskiej a w 1978 r. Congres Commision Inter­na­tionale d’Histoire Ecclèsiastique Comperèe w Warszawie. Wchodziła w skład redakcji „Roczników Humanistycznych KUL” i współpracowała z Encyklopedią Katolicką i Towarzystwem Naukowym KUL. Była członkiem Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej PAN, członkiem Komisji Bizantynologicznej tegoż Komitetu, członkiem-korespondentem Lubelskiego Towarzystwa Naukowego, członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego KUL. Od 1975 roku współpracowała z Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana w Rzymie.
Działalność naukowa prof. Barbary Filarskiej na KUL została ukierunkowana na dzieje sztuki chrześcijańskiej. Celem prof. Filarskiej było, prócz własnych badań, szerzenie tematyki antyku chrześcijańskiego, także wśród studentów i młodych naukowców. Założenia programowe wyłożyła ona w krótkim artykule (napisanym wraz z Tytusem Górskim) „Archeologia chrześcijańska jako ważne źródło do poznania życia Kościoła pierwszych wieków (Ateneum Kapłańskie 1979). Ukoronowaniem jej starań było wprowadzenie w roku 1991/92 do programu studiów historii sztuki, wykładu z historii sztuki wczesnochrześcijańskiej (prowadzonego najpierw przez R. Bulas, dzisiaj przez B. Iwaszkiewicz-Wronikowską). Także dzięki jej staraniom, w 1995 roku, katedra otrzymała inną nazwę – Katedry Historii Sztuki Starożytnej i Wczesnochrześcijańskiej. Od 1972 roku powstawały na KUL pierwsze prace magisterskie z dziedziny sztuki wczesnochrześcijańskiej (9 prac). Powstały też 3 prace doktorskie (B. Iwaszkiewicz-Wronikowska w 1984 roku, R. Bulas w 1988 roku, D. Próchniak w 1991 roku).
Prof. Barbara Filarska odchodząc 1 października 1992 roku na emeryturę pozostawiła dobrze wyposażoną Katedrę i trzech adiunktów, których zakresem badań i tematem wykładów monograficznych była i jest chrześcijańska sztuka późnego antyku i wczesnego średniowiecza. Połączone w ramach Katedry, historia sztuki starożytnej i sztuka wczesnochrześcijańska, znalazły odbicie w rozpoczęciu prac, jeszcze z błogosławieństwem i opieką prof. Filarskiej, nad cyklem Sympozjów Kazimierskich poświęconych kulturze świata późnego antyku i wczesnego chrześcijaństwa (odbyło się już 8).
Publikacje:
Szkło antyczne: W Rocznikach Mu­ze­um Narodowego w Warszawie wyszło kilka artykułów prof. Barbary Filarskiej poświęconych szkłom antycznym: „Produkcja paciorków szklanych w starożytności i wczesnym średniowieczu” (Tom III) gdzie omawia ona na bazie kolekcji Muzeum, pochodzące z Egiptu, Syrii, Chin i Galii, paciorki szklane z okresu II tys. p.n.e. do XI n.e. „Starożytne inkrustacje ze szkła”, (Tom IV) to studium plakietek szklanych stosowanych do inkrustacji ścian i w meblarstwie, z okresu II tys. p.n.e. do upadku Cesarstwa Rzymskiego, z terenu Egiptu, Myken, Rzymu i Italii. „Flaszeczki z widokiem nadbrzeża miasta Baiae” (tom X) omawia szkło z terenów Populonii, Odemira, Ampurias, z III-IV wieku. W 1962 roku wychodzą „Szkła starożytne. Elementy dekoracji w szkle” poświęcone szklarskim technikom i ich historii (T. I, pojawił się w 1952, a II w 1962). O produkcji szklanej w Grecji pisze prof. Filarska w „Glass production in ancient Greece” (Archeologia, 22 (1973). W opracowaniu „Szkło polskie” pod red. prof. Z. Kamieńskiej jest autorką rozdziału traktującego o importach szkła na ziemie polskie. W Encyklopedii Sztuki Starożytnej przygotowała hasło „Szkło”. W „Zarysie Kultury materialnej Starożytnej Grecji” opracowała rozdział zajmujący się starożytnymi warsztatami i wytwórczością szklarską na terenie Grecji, Myken, Knossos, Krety, Rodos, Cypru, Efezu i Eginy. Prof. Filarskiej powierzono naukowe opracowanie antycznych przedmiotów szklanych pochodzących z wykopalisk w Novae w Bułgarii, z terenu cyrku w Kartaginie i Faras i co znalazło odbicie w publikacjach: „Nova-sektor zachodni”, (1973), „Cartage”, (1974). W 1975 roku wychodzi „Szkło piękne i użyteczne”. Wówczas jest prof. Filarska wysokiej klasy znawcą tej problematyki w Polsce i za granicą.
Rzeźba architektoniczna Palmyry: Jako wynik wykopalisk w Palmyrze i pracy doktorskiej, powstało w 1967 roku dzieło „Studia nad dekoracjami architektonicznymi Palmyry”, gdzie autorka porusza problem sztuki palmyreńskiej będącej wykwitem dwóch kultur starożytnych, wschodniej i zachodniej. To oryginalne dzieło doczekało się kilku recenzji zagranicznych, a w środowisku znawców ubolewano, że nie doczekało się obcojęzycznego wydania.
W 1973 roku prof. Barbara Filarska sporządziła komentarz archeologiczny do I-IV ksiąg Pauzaniasza „Wędrówki po Helladzie” w tłum. J. Niemirskiej-Pliszczyńskiej sięgając jeszcze raz do swych najwcześniejszych zainteresowań.
Sztuka wczesnochrześcijańska: Dużą zasługą prof. Filarskiej był wysiłek włożony w przygotowanie w 1979 do druku, polskiego przekładu M. Simona, „Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa”, pierwszej na rynku polskim publikacji na ten temat. Lata osiemdziesiąte obfitują w publikacje poświęcone sztuce wczesnochrześcijańskiej. „Początki architektury chrześcijańskiej”, wydane w 1983 r. przez Towarzystwo Naukowe KUL, nasycone są – jak pisze prof. A. Saduska – „historią”, autorka uzasadnia bowiem wszystkie fazy rozwoju budowli kościelnych, bądź okolicznościami historycznymi, bądź potrzebami rozwijającego się równocześnie rytuału. Pokazuje specyficzne cechy budownictwa w różnych regionach świata starożytnego. Książka ta stanowi, jak pisze prof. S. Parnicki-Pudełko, wprowadzenie do badań nad w pełni już rozwiniętą architekturą sakralną V i VI wieku. „Początki sztuki chrześcijańskiej”, wydane przez to samo wydawnictwo w 1986 r., jeszcze bardziej nasycają treści historyczne – książka poświęcona jest sztuce sakralnej i sepulkralnej, malarstwu ściennemu, sarkofagom, architekturze i mozaikom, dając możliwie pełny obraz chrześcijańskiej sztuki w III i IV wieku na obszarze całego Imperium Rzymskiego. Autorka dokonuje tradycyjnego podziału na sztukę sepulkralną i sakralną, pokazuje „proces odrywania się dekoracji, zdobiących zarówno pomieszczenia grobowe, jak i liturgiczne, od form powszechnie stosowanych w sztuce i obyczajowości rzymskiej, do form nowych, podporządkowujących się nowych treściom” (prof. Parnicki-Pudełko). Wiele miejsca poświęca autorka dekoracjom wnętrz budowli sakralnych, dekoracjom grobowym III i IV wieku, dekoracjom mozaikowym, podłogowym i ściennym.
Pozycje te nie znajdują odpowiednika nie tylko w literaturze polskiej, ale także obcojęzycznej i choć mają charakter podręczników akademickich, są opracowane problemowo, z bogatym aparatem krytycznym i bibliograficznym.
Wydawnictwo ATK wydało w 1999 roku jednotomową, skróconą wersję poprzednich dwóch pozycji pt. „Archeologia chrześcijańska zachodniej części Imperium Rzymskiego”, w której prof. Filarska omawia sztukę chrześcijańską Rzymu i całej Italii a także Galii i Hiszpanii.
W 2003 roku w „Rocznikach Hu­ma­nistycznych” wyszedł ostatni artykuł Pani prof. Filarskiej oparty na jej badaniach, a opracowany i uaktualniony przez prof. B. Iwaszkiewicz-Wronikowską, poświęcony chrześcijańskiej topografii IV-wiecznego Mediolanu.
Profesor Barbara Filarska do końca z pasją dopytywała się o kolejne poczynania naukowe swych uczniów, o pracę utworzonej przez siebie Katedry i plany na przyszłość. Nigdy nie była bierna w tych kontaktach, ale ciągle pełna pomysłów, inspiracji, popychała nas do kolejnych naukowych projektów i do wspólnej pracy.
Pozostała w pamięci swych uczniów jako człowiek niezłomny, uczciwy, zawsze otwarty na drugiego człowieka i niezwykle pracowity.

30 czerwca1922 – 3 września 2007