Wstęp do publikacji

„Rodzina, założona i ożywiana przez miłość, jest wspólnotą osób: mężczyzny i kobiety jako małżonków, rodziców, dzieci i krewnych. Pierwszym jej zadaniem jest wierne przeżywanie rzeczywistości komunii w ciągłym działaniu na rzecz rozwijania prawdziwej wspólnoty osób” – pisał błogosławiony Jan Paweł II w adhortacji apostolskiej Familiaris consortio (18). Wewnętrzną zasadą tego zadania jest miłość. Gdy brakuje miłości, rodzina nie jest wspólnotą, nie może żyć, wzrastać i doskonalić się jako „głęboka wspólnota życia i miłości” (Gaudium et spes, 48).

Współczesne rozumienia życia i miłości stwarzają niejednokrotnie zagrożenie, tak zewnętrzne jak wewnętrzne, dla wspólnoty, jaką jest rodzina. Jednym z takich zagrożeń jest przemoc. Jest ona ewidentnym brakiem miłości i nieposzanowaniem ludzkiego życia, narzuceniem własnej woli, władzy, przewagi fizycznej czy duchowej, majach na celu wyrządzenia krzywdy czy cierpienia drugiej osoby. Występowała zawsze jako „dzieło” człowieka w relacji z drugim człowiekiem. I jak miłość buduje wspólnotę osób, tak przemoc i agresja te wspólnotę osłabiają bądź ja niszczą. Na przestrzeni dziejów przemoc i agresja miały różne oblicza związane z rozumieniem człowieka: kobiety i mężczyzny, ich płciowości, ich miejsca i roli w życiu społeczno-politycznym, w życiu małżeńskim i rodzinnym; z koncepcją wychowywania dzieci i młodzieży; z podejściem do osób niepełnosprawnych; z właściwym spojrzeniem na porządek moralny, naturalny, ale również nadprzyrodzony i wieczny. Współczesna cywilizacja staje wobec tych samych zagadnień z przeszłości. Dołączają jednak inne, związane z rozwojem technologicznym i globalizacją. Środki, którymi tworzy człowiek współczesną kulturę i posługuje się w budowaniu „globalnej wioski” służą niestety także do takich zachowań, jak przemoc i agresja. Na przestrzeni dziejów te środki zmieniały się: od werbalnych, niewerbalnych i fizycznych po najnowsze technologie informacyjno-komunikacyjne, prowadzące do przemocy wirtualnej. Przemoc, tak realna jak i online dotyka całych rodzin: dzieci, młodzież i dorosłych, a poprzez rany, jakich doświadcza cała rodzina, przemoc dotyka całych społeczności. W szczególnie trudnej sytuacji są dzieci, które są ofiarami przemocy, świadkami i niejednokrotnie sprawcami przemocy. Doświadczenia przemocy mają wpływ na całe życie dzieci, na postrzeganie świata, w tym małżeństwa i rodziny, na rozumienie własnego powołania do budowania kultury życia i miłości.

Przemoc burzy często relacje interpersonalne pomiędzy członkami rodzin, mające za zadanie budować wspólnotę życia i miłości, bądź jest ona wynikiem niedostatecznie dobrych relacji. Brak więzów i doświadczenia miłości w małżeństwie przez małżonków lub w rodzinie przez rodziców i dzieci prowadzi nie tylko do nieodpowiedzialnych zachowań wewnątrz wspólnoty, ale także naraża małżeństwo i rodzinę na zagrożenia płynące z zewnątrz, takie jak współczesne środki komunikowania oferujące „inny, lepszy” styl życia i miłości. Przemoc, mająca miejsce w rodzinie – podstawowej komórce każdego społeczeństwa, osłabia to społeczeństwo, także jako wspólnotę. Słabe społeczeństwo, w którym panuje przemoc i agresja bądź istnieją warunki prowadzące do takich zachowań, osłabia małżeństwo i rodzinę.

Przemoc nie tylko jest brakiem miłości i właściwego rozumienia życia, nie tylko burzy czy osłabia wspólnotę małżeńska i rodziną, nie tylko osłabia wspólnoty, jakimi są lokalne czy globalne społeczności, ale jest sama w sobie złem, co należy stanowczo podkreślić w perspektywie dobra i zła moralnego. Przemoc jest złym czynem. W świetle personalistycznej myśli Karola Wojtyły, według której czyn jest oglądem człowieka, poprzez czyny moralnie dobre człowiek spełnia się jako osoba, a poprzez czyny moralnie złe poniekąd nie realizuje się jako osoba. Przemoc jako czyn moralnie zły uniemożliwia sprawcy tego czynu samorealizację w dążeniu do bycia „kimś”, do bycia osobą, a w perspektywie teologicznej można powiedzieć i przemoc jako grzech stoi na przeszkodzie do stawania się osobą na wzór i podobieństwo Boże. Takie działanie sprawcy przemocy godzi nie tylko w niego samego, ale także często burzy szlachetne dążenia do bycia „kimś” ofiary przemocy. Tylko transcendencja, a więc nieustanne przekraczanie siebie w stronę miłości i życia daje gwarancję realizacji siebie jako osoby i małżeństwa i rodziny jako wspólnoty osób.

Niniejsza publikacja jest krokiem w stronę ukazania tej transcendencji. Jest zbiorem 14 artykułów dotyczących przemocy w małżeństwie i rodzinie, których autorami są głównie pracownicy Instytutu Nauk o Rodzinie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie. Problem przemocy rozpatrywany jest w aspekcie psychologicznym, socjologicznym i teologicznym.

W. Wieczorek, omawiając przemoc w małżeństwie skoncentrował się głównie na przemocy seksualnej, dokonując jej oceny moralnej, w tym szczególnie sytuacji gwałtu (Przemoc seksualna w perspektywie teologicznomoralnej). J. Jęczeń ukazał, że przemoc online dotyka całe rodziny; małżonków, rodziców i dzieci. Burzy relacje interpersonalne w rodzinie, bądź odwrotnie – wynika z niedostatecznie dobrych relacji w małżeństwie czy rodzinie (Małżeństwo i rodzina wobec przemocy online).

Dwa kolejne artykuły dotyczą maltretowania dzieci przez rodziców i opiekunów. M. Chuchra i J. Gorbaniuk opisując zespół dziecka bitego, zespół dziecka potrząsanego (shaken baby syndrome) oraz Münchausen syndrome by proxy, akcentują przede wszystkim ich tragiczne skutki (Zespoły maltretowania dzieci w rodzinie). Konsekwencje fizycznego i emocjonalnego krzywdzenia dzieci, w tym szczególnie wpływ na kształtowanie się ich osobowości, ukazuje artykuł K. Komsty (Fizyczne i emocjonalne krzywdzenie dzieci – doświadczenie urazu i jego skutki).

J. Koperek i A. Koperek w swoim artykule (Wychowanie w rodzinie a postawy agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży) unaoczniają, jak sytuacja rodzinna i proces wychowania wpływają na kształtowanie się postaw agresywnych wśród dzieci i młodzieży. Postawy takie wynikają z braku zainteresowania światem dziecka, niezaspokajania jego potrzeb emocjonalnych oraz błędów wychowawczych rodziców. Z kolei B. Parysiewicz podkreśla, że przemoc dzieci i młodzieży jest raczej skutkiem tego, że współczesne uspołecznienie niedostatecznie opiera się na zasadach moralnych i uznaniu prymatu osoby, skłaniając do uprzedmiotowienia człowieka (Dziecko jako sprawca przemocy).

Analizując przyczyny przemocy wobec osób niepełnosprawnych, W. Janocha pisze, że negatywne postawy wobec niepełnosprawnych osób mają swe źródło w wychowaniu rodzinnym, utrwalonym przez wielowiekowy przekaz kulturowy – zakodowane stereotypy, piętnowanie i dyskryminację (Społeczne i kulturowe uwarunkowania przemocy wobec osób niepełnosprawnych).

Kolejne dwa artykuły mają charakter empiryczny. M.Z. Stepulak, sporządzając ekspertyzy sądowo-psychologiczne mężczyzn z osobowością antyspołeczną dla Sądu Biskupiego podkreśla, że wszyscy badani cechowali się agresywnością i przeważnie stosowali przemoc wobec najbliższych (Ojcowie z osobowością antyspołeczną a agresja i przemoc w rodzinie na podstawie psychologicznych ekspertyz sądowych). Natomiast M. Makara-Studzińska i B. Kowalik przedstawiają  poziom i formy agresji stosowanej przez młodzież szkolną (Nasilenie poziomu agresji w grupie młodzieży gimnazjalnej – badania pilotażowe).

Cztery następne artykuły poświęcone są przeciwdziałaniu oraz psychoprofilaktyce przemocy. M. Kozak  przedstawia prawne uwarunkowania przeciwdziałania przemocy w rodzinie (Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie w świetle znowelizowanych przepisów prawnych); M. Pawelec opisuje model pozytywnej dyscypliny, który może pomóc rodzicom w pełnieniu funkcji wychowawczej i zapobiegać (lub przynajmniej ograniczać) złe zachowania dzieci, w tym zachowania agresywne (Rola pozytywnej dyscypliny w środowisku rodzinnym w psychoprofilaktyce agresywnych zachowań dzieci); U. Dudziak przedstawia propozycję lekcji dotyczącej przyczyn oraz przeciwdziałania przemocy (Propozycja lekcji o przyczynach agresji i przeciwdziałaniu przemocy jako wsparcie wychowawczych zadań rodziny i szkoły); M. Brzeziński ukazuje, jak Kościół, w tym szczególnie duszpasterstwo rodzin, poprzez konkretne działania może pomagać rodzinom w przezwyciężaniu trudności – w tym także związanych z przemocą w rodzinie – oraz w realizacji ich powołania do bycia „sanktuarium życia”(Agresja wobec rodziny i w rodzinie wyzwaniem dla duszpasterstwa rodzin). Zwieńczeniem refleksji nad  przemocą w małżeństwie i rodzinie jest esej B. Parysiewicz  (Przemoc rodzinna – esej).

Niniejsza publikacja pragnie zwrócić uwagę na istniejącą w różnych aspektach życia małżeństwa i rodziny przemoc i jednocześnie ukazać alternatywę dla nieuporządkowanych działań człowieka jaką jest cywilizacja życia i miłości.

M. Chuchra, J. Jęczeń