Spis treści

1. Prof. dr hab. Jerzy Nikitorowicz (Uniwersytet w Białymstoku)

Tożsamość wschodniego pogranicza Polski - cechy specyficzne, problemy i szanse

2. Dr Oleksandr Kuchyk (Narodowy Uniwersytet im. Ivana Franki we Lwowie)

Proces formowania tożsamości  narodowej w niepodległej Ukrainie

3. O. prof. dr hab. Leon Dyczewski (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II)
Kulturowa tożsamość pochodzeniowa w nowym społeczeństwie

4. Dr hab. Sławomir G. Łodziński (Uniwersytet Warszawski)
Dylematy polskiej polityki wobec mniejszości narodowych i etnicznych

5. Dr Igor Zinko  (Narodowy Uniwersytet im. Ivana Franki we Lwowie)
Polityka etniczna i narodowa Ukrainy

6. Dr Ireneusz P. Karolewski (Universität Potsdam)

Perspektywy tożsamości zbiorowych w Europie

7. Dr Robert Szwed (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II)
Tożsamość europejska - fakt czy fikcja?

8. Dr Lesya Ugryn (Narodowy Uniwersytet im. Ivana Franki we Lwowie)

Tożsamość Ukrainy Zachodniej i Wschodniej: marzenia a rzeczywistość

Prof. dr hab. Jerzy Nikitorowicz

Uniwersytet w Białymstoku

Tożsamość wschodniego pogranicza Polski - cechy specyficzne, problemy i szanse

Wychodząc z założenia, że podstawą zbiorowej tożsamości jest duma oparta na świadomości ważnych, cenionych  i uznawanych za specyficzne   w danym  regionie     cech, przedstawiam próbę typologii kreowania tożsamości wschodniego pogranicza Polski w oparciu o  kryterium specyfiki natury i wielowiekowej wielokulturowości regionu.

Wielość dokonujących się, częstokroć sprzecznych, procesów współczesnego świata, wymusza autoidentyfikacje i nakazuje społecznościom lokalnym ustawiczne formułowanie na nowo tożsamości w różnym kontekście.

Specyfika tego regionu nakazuje rozpocząć  i wskazać na procesy budowania tożsamości w kontekście przestrzeni - miejsca zasiedzenia. W regionie tym mamy kilka parków narodowych i wiele miejsc objętych Naturą 2000. Stąd problemem tego regionu stały się wartości natury, a obszary te kojarzone są  niejednokrotnie z  wiejskością i  sielankowością, jak też z  zacofaniem cywilizacyjnym. W tym kontekście zauważam także tożsamość budowaną na  poczuciu wstydu i marginalizacji, tożsamość, która kieruje się podejrzliwością i brakiem  zaufania (syndrom postkolonialny).  

Następnie  zwrócę uwagę  na tożsamość budowaną na różnicach językowych, etniczno-narodowościowych,  religijnych i wyznaniowych, wskazując, że  to w tym regionie rozwijała się  przed wiekami idea wspólnoty europejskiej i winniśmy pamiętać o tym dziedzictwie. Stąd ustawicznie wracamy do  ideologii kresów,  mitów i  stereotypów  kresów, ściany wschodniej, przedmurza itp.

Zamierzam także zwrócić uwagę na tożsamość budowaną  na łączeniu tradycji z nowoczesnością (glokalizacja),  kreującą  pozytywny wizerunek Podlasia wychodzącego z cienia,    składającego się z ziemi suwalskiej, sejneńskiej, augustowskiej, łomżyńskiej, białostockiej,  bielskiej, hajnowskiej, siemiatyckiej, drohiczyńsko-mielnickiej itp.  Można w tym przypadku mówić o tożsamości budowanej  na konsumpcji, gdyż szczególnie w tym regionie cały czas panuje nienasycenie w tym zakresie, co można tłumaczyć odreagowaniem PRLu i szczególną potrzebą korzystania z supermarketu europejskiego.

W tym kontekście zwrócę uwagę na tożsamość budowaną na powrocie do rodzimej tradycji, kultury, religijności,  powrocie  do korzeni i rodzimej tradycji w różnych wymiarach istnienia człowieka i funkcjonowania  społeczności i grup zróżnicowanych kulturowo.

            W efekcie wskażę, że położenie regionu na wschodniej granicy Unii Europejskiej  może być szansą rozwoju, a pogranicze kultur staje się współczesną agorą.

Dr Оleksander Кuchyk

Narodowy Uniwersytet im. Ivana Fanki we Lwowie

Proces kształtowania się tożsamości narodowej w niepodległej Ukrainie.

Proces kształtowania się tożsamości narodowej jest złożonym i wieloskładnikowym zjawiskiem w funkcjonowaniu sfery społecznej państwa. Proces ten zachodzi pod wpływem  czynników o charakterze tak wewnątrzpolitycznym, jak i zewnątrzpolitycznym. Rozwój sfery ekonomicznej, społecznej i politycznej społeczeństwa ukraińskiego w okresie niepodległości charakteryzuje się intensywnymi zmianami jako środowisko, w którym kształtuje się i konsoliduje naród ukraiński.

Kształtowanie się ukraińskiej tożsamości narodowej należy rozpatrywać w aspekcie teoretycznym i praktycznym.

Zasady teoretyczne tożsamości narodowej przewidują samoidentyfikację indywiduum swojej przynależności do tej czy innej wspólnoty (grupy) narodowej lub odmienności wobec niej. O ile w nauce etnopolitycznej  widoczny jest problem naukowego definiowania pojęcia „nacji" jako zjawiska, to i pojęcie „tożsamości narodowej" powoduje konieczność rozpatrywania tożsamości narodowej przez pryzmat składowych komponentów (cech) narodu.

   Procesy globalizacji w stosunkach międzynarodowych powodują zatarcie odmienności między nacjami, które zbliżone są cechami kulturowo-cywilizacyjnymi. To w swojej kolejności prowadzi do zatarcia nacji konsolidowanych, a stąd i tożsamości narodowej to znaczy swojego widzenia przynależności do tej czy innej nacji. 

Odnowienie państwowości ukraińskiej, które w czasie zbiegło się   z niszczeniem systemu bipolarnego stosunków międzynarodowych oraz aktywizacji procesów globalizacyjnych  na świecie, doprowadziło do konieczności korygowania polityki etnonarodowościowej Ukrainy.

Nowe wyzwania i zagrożenia, które powstają przed państwowością ukraińską na etapie współczesnym, szczególnie w najbardziej delikatnej sferze stosunków etnonarodowościowych, zmuszają ukraińską władzę polityczną poszukiwać szlaków konsolidacji nacji ukraińskiej ogółem oraz tożsamości narodowej, osobno.

O. Prof. dr hab. Leon Dyczewski

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Kulturowa tożsamość pochodzeniowa w nowym społeczeństwie

Tożsamość kulturowa jednostki jest ściśle związana ze społeczeństwem oraz środowiskiem jej pochodzenia i wychowania. Zmiana środowiska i społeczeństwa twarzy sytuację domagająca się od jednostki refleksji nad dotychczasową tożsamością kulturową. W efekcie tej refleksji następuje utrwalenie lub zachwianie dotychczasowej tożsamości kulturowej, albo też ukształtowanie nowej. Generalnie, proces zmian prowadzi do względnie harmonijnego układu tożsamości kulturowej z systemem społecznym, w którym aktualnie żyje dana jednostka.

Dr hab. Sławomir G. Łodziński

Uniwersytet Warszawski

Dylematy polskiej polityki wobec mniejszości narodowych i etnicznych

Referat przedstawia problemy związane z wprowadzaniem w życie i funkcjonowaniem ustawy o ochronie mniejszości narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym przyjętej w styczniu 2005 r. w Polsce. Ustawa ta należała do jednej z najdłużej przygotowywanych regulacji prawnych w naszym kraju po 1989 r., budząc duże kontrowersje polityczne i obawy społeczne, m.in. z powodu przewidywanych w niej praw przedstawicieli mniejszości do dwujęzyczności. Po przeszło dwóch latach od jej uchwalenia przez Sejm można postawić pytanie o jej funkcjonowanie i społeczną rolę?

Porządek referatu (wystąpienia) jest następujący. Na początku zostanie krótko  przedstawiona historia przyjmowania ustawy oraz jej główne rozwiązania prawne. Następnie zostaną opisane problemy funkcjonowania Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych  (głównej obecnie instytucji wypracowującej zasady polityki państwa wobec mniejszości), problemy finansowania działalności kulturalnej mniejszości (ministerstwo spraw wewnętrznych przejęło na siebie po ministerstwie kultury ciężar finansowania aktywności kulturalnej towarzystw mniejszości oraz wypracowanie jego zasad) oraz zagadnienia wprowadzanie regulacji dwujęzyczności (jakie grupy skorzystały z nich?, gdzie i z jakimi efektami?).  

Referat wskazuje na spadek emocji społecznych i politycznych związanych z tą ustawą. Uregulowała ona długo oczekiwane prawa mniejszości (dwujęzyczność) i stworzyła skuteczny mechanizm konsultacji mniejszości z rządem i administracją publiczną. Ucichły  dyskusje na temat zasadności jej przyjmowania oraz włączenia w obręb zasad jej ochrony grupy Ślązaków (choć problem nadal pozostaje nie rozwiązany). Można powiedzieć, że ustawa stworzyła podstawy „biurokratyzacji" stosunków mniejszościowych, gdzie wymaga się od przedstawicieli mniejszości innych działań politycznych i umiejętności społecznych (głównie zdolności administracyjnych, znajomości prawa oraz mobilizacji swojej grupy). Te właśnie problemy stanowią obecnie największe wyzwanie dla środowiska mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce z perspektywy omawianej w referacie ustawy.

Dr Іhor Zinko

Narodowy Uniwersytet im. Ivana Franki we Lwowie

Polityka etniczna i narodowa Ukrainy

Wśród głównych zasad stosunków międzynarodowych potrzeba wszechstronnego i ciągłego uwzględnienia interesów mniejszości narodowych i religijnych stopniowo nabiera znaczenia priorytetowego. Szczególnie charakterystyczne jest to dla Europy, gdzie dominują państwa narodowe i gdzie tradycje demokracji i wysoki stopień współżycia międzyregionalnego mają dawną historię i należą do priorytetów rozwoju społecznego.

Ustawodawstwo Ukrainy dość kompleksowo, odpowiednio do norm prawa międzynarodowego, reguluje problem relacji międzyetnicznych. Wszystkie dokumenty, przyjęte w ostatnich latach: Ustawa „O języku URSR" (1989), „Deklaracja praw mniejszości Ukrainy" (1991), Ustawa „O mniejszościach narodowych"(1992), Konstytucja Ukrainy (1996), Ustawy Ukrainy: „ O wykształceniu" (1991), „Status prawny cudzoziemca" (1994) i „O uchodźcach" (2001) oraz inne, w znacznej mierze odpowiadają standardom światowym i otrzymały należne uznanie ze strony organizacji międzynarodowych. W Radzie Najwyższej Ukrainy funkcjonuje Komitet Praw Człowieka, Mniejszości Narodowych oraz Stosunków Międzynarodowych. Głównym organem władzy wykonawczej w sferze stosunków międzynarodowych jest Komitet Państwowy ds. Mniejszości i Migracji.

Ukraina przystąpiła do głównych międzynarodowych kart i konwencji w sferze praw mniejszości narodowych, wliczając w to uchwaloną przez Radę Najwyższą Ukrainy w maju 2003 roku Ustawę Ukrainy „O ratyfikacji Europejskiej Karty Języków Regionalnych lub Języków Mniejszości". Ratyfikując tę Kartę, Ukraina zobowiązała się chronić 13 języków, najwięcej spośród wszystkich państw Europy.

Dla mniejszości narodowych zostały stworzone możliwości prawne i przyznana pomoc materialna dla finansowania działalności społecznych i narodowo-kulturowych organizacji i związków. Przy Prezydencie Ukrainy została stworzona Rada przedstawicieli społecznych organizacji mniejszości narodowych.

Najbardziej drażliwą częścią wewnętrznej stabilności politycznej, jak i dla dwustronnych stosunków Ukrainy jest problem sytuacji mniejszości rosyjskiej, a także określenia statusu prawnego języka rosyjskiego jako oficjalnego języka regionalnego w niektórych wschodnich i południowych regionach kraju z możliwością nabycia statusu oficjalnego języka państwowego.

Do innych aktualnych problemów polityki narodowościowej w Ukrainie można zaliczyć problem statusu prawnego Rusinów jak osobnej grupy etnicznej, społeczno-kulturowej adaptacji Romów (Cyganów), kwestię praktycznej realizacji - w stosunkach dwustronnych - statusu zagranicznego Węgra, Polaka itd., co łączy się z możliwością nabycia przez przedstawicieli mniejszości narodowych podwójnego obywatelstwa itd. W Radzie Najwyższej bardzo długo trwa opracowanie wielu projektów ustaw. I tak, od marca 2004 r. rozpatrywano projekty Koncepcji Państwowej Polityki Etniczno-Narodowej oraz nowe teksty ustaw o mniejszościach narodowych i o językach w Ukrainie, a także projekt ustawy o zagranicznym Ukraińcu itd.

Dr Ireneusz P. Karolewski

Universität Potsdam

Perspektywy tożsamości zbiorowych w Europie

W pierwszej części referartu argumentuję, że forma zbiorowej tożsamości, jak również jej intensywność są powiązane z modelem obywatelstwa, które z kolei jest specyficzne w odniesienu do typu systemu politycznego. Definiuję przy tym zbiorową tożsamość jako poczucie wspólnoty między obywatelami danego systemu politycznego, które wytwarza wśród nich ogólne oddanie interesowi publicznemu usuwając w cień motywacje egoistyczne. Takie pojęcie zbiorowej tożsamości ma polityczne zabarwienie w porównaniu do socjologicznych pojęć zbiorowej tożsamości, w których tożsamość zbiorowa głównie opiera się na procesach percepcji różnic między "my" a "oni". Polityczna koncepcja zbiorowej tożsamości obejmuje dwa wymiary. Z jednej strony, jest to poziomy wymiar opisujący poczucie wspólnoty między obywatelami bez względu na źródła tego uczucia. Poziomy wymiar jest koniecznym warunkiem zbiorowej tożsamości, ale nie jest warunkiem wystarczającym. Z drugiej strony należy założyć pionowy wymiar, który posiada funkcjonalną naturę. W tym wymiarze zbiorowa tożsamość jest zdefiniowana przez jej skutki dla zachowania poszczególnych obywateli.

Część druga referatu dyskutuje trzy modele obywatelstwa, w tym model republikański, liberalny i cesarski. Zbadana zostanie relacja między tymi modelami a tożsamością zbiorową. Końcowa część analizuje model europejskiego obywatelstwa wraz z odpowiadającą mu formą tożsamości zbiorowej.

Dr Robert Szwed

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Tożsamość europejska - fakt czy fikcja?

W założeniach polityczny i ekonomiczny projekt zjednoczonej Europy począwszy od drugiej połowy lat 80. (Komisja Adonino), a szczególnie od momentu podpisania traktatu z Maastricht, stał się również instytucjonalnie projektem społeczno-kulturowym. Zauważono, że trudno osiągnąć wspólnotę ekonomiczną i bezpieczeństwa bez wspólnoty społeczeństw i bez poczucia wspólnej tożsamości.

W rezultacie podjęto szereg działań, których efektem miało być wzmocnienie bądź wzbudzenie identyfikacji z instytucjami unijnymi. Przedmiotem referatu jest refleksja nad tożsamością europejską, zasadami na których tożsamość zbiorowa się buduje, modelami tożsamości europejskiej oraz wyłaniającymi się z badań empirycznych typami tożsamości Europejczyków. Analiza dokumentów, danych sondażowych i jakościowych stanowi podstawę do odpowiedzi na kluczowe dla projektu integracyjnego pytania:  jaki charakter ma identyfikacja zbiorowa w Europie, jaki model tożsamości w polityce unijnej będzie czy jest promowany oraz jakie typy tożsamości europejskiej aktualnie realizują się w życiu Europejczyków.

Doc. Lesya Uhryn

Narodowy Uniwersytet im. Ivana Franki we Lwowie

Tożsamość Ukrainy Wschodniej i Zachodniej: mity i rzeczywistość

Ważnym elementem w analizie społeczności współczesnych,  procesów politycznych i międzynarodowych jest tożsamość. Tożsamość, czyli samoświadomość, utożsamienie wspólnoty z jej członkami, jest ważnym czynnikiem polityki zewnętrznej i wewnętrznej współczesnych państw, konsolidacji społeczeństwa i jego rozwoju. Dla współczesnego społeczeństwa utrata tożsamości staje się zagrożeniem egzystencjalnym, problemem ich przeżycia  w warunkach globalnej konkurencji.

Na Ukrainie zainteresowanie problemem tożsamości, między innymi państwowej i międzynarodowej, uwarunkowany jest sprzecznymi procesami kształtowania się ogólnonarodowej tożsamości, bez której nie można określić miejsca i roli państwa w międzynarodowych związkach regionalnych oraz ogólnie w systemie międzynarodowym. Osobliwością tych procesów jest wpływ, jaki wywiera na nie podział społeczeństwa ukraińskiego, między innymi na Ukrainę Zachodnią i Wschodnią, gdzie ukształtowały się własne tożsamości regionalne. Takie tożsamości istnieją, z jednej strony, jako zestaw cech obiektywnych, z drugiej strony, w sposób subiektywny, jako uświadomione uczucie i odczucie tych cech, co jest zarówno skutkiem doświadczenia historycznego, jak i wpływu zbiorowego, nieświadomego, przejawia się to w solidarności, wspólnych cechach świadomości i kultury politycznej, formach działań zbiorowych.

W takim znaczeniu w tożsamościach regionalnych istnieją trzy elementy, które wpływają na zachowanie i działania polityczne: kognitywny - wiedza o osobliwościach regionu i jego granicy; element emocjonalny, lub sposób ujmowania, który pozwala uzasadnić kognitywną część składową oraz wyjaśnić cele mobilizacji politycznej - instrumentalnej części składowej. Terytorium, historia, religia oraz język to podstawowe czynniki, które w sposób obiektywny wpływały na kształtowanie się tożsamości regionalnych w ukraińskiej historii na przestrzeni wieków. Doprowadziły one do odmienności w strukturze mentalności, systemach wartości, normach i standardach zachowania ludności regionu wschodniego i zachodniego, stereotypów zakorzenionych w tradycjach i mitach historycznych. Ukształtowawszy się do czasu pojawienia współczesnego systemu politycznego Ukrainy, owe tożsamości nałożyły się na odmienności ekonomiczne, społeczne i polityczne dwóch wielkich regionów, odmienności, które stały się spuścizną okresu radzieckiego. Rozróżnienia ideologiczne i polityczne stały się w znacznej mierze skutkiem nie tylko wpływu obiektywnych czynników historycznych i geopolitycznych, ale i mobilizacji politycznej ludności oraz zastosowania technik politycznych, które w sztuczny sposób odtwarzały poszczególne odmienności oraz negatywne stereotypy ujmowania tych dwóch regionów. Najważniejszymi osobliwościami regionalnego kontekstu ukraińskiego są: a) istnienie głębszych, niż w krajach Europy, regionalnych odmienności, które nabywają cech o charakterze cywilizacyjnym; b) uproszczenie - poprzez ignorowanie odmienności w ramach regionu zachodniego i wschodniego; c) próby konstruowania, przez siły polityczne, odmienności etnicznych (ukraińskiej i rosyjskiej) jako podstawy tożsamości zachodniej i wschodniej; d) przewaga (szczególnie na Wschodzie i Południu) tożsamości regionalnej i lokalnej nad ogólnonarodową i państwową poprzez ambiwalentność i nieukształtowanie tych ostatnich; e) opozycja tożsamości regionalnych, szczególnie na poziomie ideologicznym i politycznym, elementy obcości we wzajemnym postrzeganiu; f) wpływ czynników zewnętrznych na odtworzenie i konstruowanie tożsamości regionalnych na Ukrainie we własnych interesach (tychże czynników). Pozwala to elitom politycznym Ukrainy na wykorzystywanie odmienności regionalnych pomiędzy Wschodem i Zachodem w celach politycznych, manipulowanie nimi, tworzenie na ich podstawie nowych mitów w celu mobilizacji ludności oraz pożądanego zachowania elektoratu. Tożsamości regionalne (zachodnia i wschodnia), zakorzenione w tradycjach historycznych i mitach są, w swoim współczesnym kształcie, konstrukcją ukształtowaną we współczesnym ukraińskim kontekście pod wpływem czynników społecznych, ekonomicznych, politycznych i zewnętrznych.