Rola książki w formacji duchowej i intelektualnej biskupa Wojciecha Owczarka

S. mgr Barbara Duniak

19 maja 2003 r.

1. Sługa Boży Biskup Wojciech Owczarek (1875-1938) 2. Miejsce książki w życiu Sługi Bożego 3. Książka jako narzędzie w formacji duchowej 4. Książka w formacji intelektualnej 5. Upowszechnianie książki 6. Księgozbiór bp W. Owczarka w zbiorach BU KUL 7. Zakończenie

6. Księgozbiór Biskupa Wojciecha Owczarka w zbiorach BU KUL

  Wojciech Owczarek w ciągu życia zgromadził znaczny, bo liczący około dwóch tysięcy woluminów własny księgozbiór; daje on również znaczące świadectwo o roli słowa drukowanego w życiu swego właściciela. Podzielił go oficjalnie między dwie instytucje: Bibliotekę Seminarium Duchownego we Włocławku i Bibliotekę Uniwersytecką KUL. Istnieje też niewielka grupa książek, która znajduje się w domu macierzystym Zgromadzenia Sióstr Wspólnej Pracy od Niepokalanej Maryi we Włocławku.

  Seminarium otrzymało w marcu 1932 roku 557 książek, a następną partię w testamencie po Jego śmierci. Do dzisiaj w bibliotece seminaryjnej zachowało się 184 pozycji (w 235 wol.), w tym 13 pozycji starych druków i jedno czasopismo. Zbiór ten opisał szczegółowo dyrektor biblioteki, ksiądz Kazimierz Rulka.[ 11 ]

  Uniwersytet lubelski otrzymał w roku 1931 (lub 1932) 752 woluminy. [ 12 ] Decyzja przekazania książek była wynikiem otwartości kapłanów diecezji włocławskiej na idee uczelni katolickiej. Jej założyciel - ksiądz Idzi Radziszewski (1871 - 1923), księża profesorowie Antoni Szymański (1881 - 1942), Józef Kruszyński (1877 - 1953), Piotr Kremer (1878 - 1951), Cezary Pęcherski (1881 - 1925) oraz biskup lubelski Marian Fulman (1866 - 1945) wywodzili się ze środowiska włocławskiego; większość z nich również przekazała swoje księgozbiory Bibliotece KUL. [ 13 ]

  W latach trzydziestych XX w. w KUL wystąpiło większe zainteresowanie bibliotekami seminaryjnymi (dzisiejsze zakładowe). Zaciążyło to na kształcie Biblioteki Uniwersyteckiej, opracowaniu zbiorów i ich udostępnianiu; nawet bardzo cenne dary czekały długie lata na swoją kolej. Wiele z nich opracowano dopiero po wojnie. W zbiorach BU KUL udało mi się odnaleźć ok. 150 tytułów (w 200 wol.), w tym 10 tytułów starodruków (w 12 wol.), należących niegdyś do biskupa Wojciecha Owczarka. W swoich poszukiwaniach opierałam się na zapisach w księdze inwentarzowej, gdzie umieszczano adnotację o ofiarodawcach; brakuje jednak pewności, czy informacje są pełne. Może jakaś część książek znajduje się np. w bibliotekach zakładowych? Przypuszczenia moje potwierdzają pieczątki Zakładu Historii KUL umieszczone na książce Zygmunta Librowicza "Stara Polska w opisie malowniczym", Petersburg 1883 (syg. III b 10359). Podczas przeglądania książek w magazynie napotkałam pewne niezgodności z zapisem inwentarzowym (ale w pracy bibliotekarskiej trudno jest uniknąć pomyłek).

  Na podstawie zachowanej części włocławskiej i lubelskiej księgozbioru można podjąć próbę wstępnego omówienia biblioteki Biskupa.

 

Książki pochodzące z interesującego nas zbioru są najczęściej znaczone odbiciem pieczęci, na której w owalu widnieje wersalikowy napis: "KS. WOJCIECH OWCZAREK."   Właściciel stemplował swoje książki w kilku miejscach, zwykle na wyklejkach, stronie przedtytułowej lub tytułowej; zaobserwowałam to np. na pozycji "Exposito documentis munita carum curarum quas Summus Pontifex Pius IX", Romae 1870 (syg. III c. 20607).

  Na książkach nabytych w czasie studiów jest własnoręczny podpis, czasem miejsce i data wpływu.

  Czasem taka sygnatura jest uzupełnieniem znaków umieszczonych wcześniej. Niektóre jednak woluminy tego zbioru nie mają odbitej pieczątki własnościowej ani podpisu i o ich przynależności do księgozbioru księdza Owczarka świadczy jedynie charakterystyczna, zapisana jego ręką sygnatura.

Sygnatura taka składa się z litery i cyfr arabskich, podzielonych przecinkami na trzy grupy. Tak jest oznakowana np. książka Stanisława Przybyszewskiego "Z gleby Kujawskiej", Warszawa 1902, (syg. IIIc 21070, fotografie niżej). Obok typowy przykład takiego oznaczenia w powiększeniu; nie jest to zapis rzeczowego podziału książek, oznacza raczej kolejne szafy, przęsła i półki.

  Na wielu pozycjach nie znalazłam nawet takiego oznakowania - być może usunięto "sygnaturę", a o właścicielu świadczy tylko zapis w inwentarzu. Brak wszelkich oznaczeń właściciela stwierdziłam na 24 tomach encyklopedii "The new international encyclopaedia", 2 ed., New York 1914 (syg. IIIc 20996), umieszczonych w księgozbiorze Czytelni Głównej (A1).
  Chociaż większość dzieł we Włocławku (około 85 %) posiada charakterystyczną twardą oprawę introligatorską w ciemnowiśniowe lub zielone półpłótno, niekiedy w szare płótno z wytłoczonym nazwiskiem autora i tytułem, czasem również z monogramem właściciela, w części lubelskiej zbioru nie znalazłam żadnej tak oprawionej książki.

 

Gromadzenie książek

  Książki Wojciech Owczarek nabywał drogą kupna i pozyskiwania darów. Pierwsze książki zakupił w czasie nauki w gimnazjum kaliskim. Były to gramatyki języka łacińskiego i greckiego do szkolnego użytku, m.in. E. Vetnera "Kratkij ocerk' mitoologii grekov i rimljan' dla starsich' klassov' gimnazij", Revel' 1897 (syg. IIIc 20483). Księgozbiór powiększył się w czasie nauki w seminarium, a jeszcze bardziej podczas studiów akademickich w Petersburgu. Owczarek zakupił wówczas niemieckie wydanie szkolne dzieł pisarzy języka greckiego, m.in. Demostenesa "Orationes ex recensione guilielrmi", t. 1-3, Lipsiae 1893-1889 (syg. IIIb 10349). Skompletował wtedy biblioteczkę literatury ascetycznej (PLD 1901, s. 234). W związku z zainteresowaniami kaznodziejstwem nabył zbiory dzieł klasyków kaznodziejstwa, oraz książki świadczące o zainteresowaniach językiem hiszpańskim i portugalskim.

  Po zakończeniu studiów nie zaprzestał nabywać książek. Gromadził dzieła z różnych dziedzin teologicznych, ale także w niewielkiej liczbie z literatury pięknej (głównie francuskiej). Najnowsze pozycje (broszurowe) pochodzą z lat dwudziestych XX w.: Adama Piaseckiego "O chrześcijańskiej demokracji we Francji", Lublin 1927 (syg. IIIc 20380), Stanisława Adamskiego "Zadania chrześcijańskiej demokracji w Polsce", Poznań 1922 (syg. IIIc 20495), V. Lisnobrodskij "Kak stali vy pravoslavnymi", Brześć 1927 (syg. IIIc 20485) oraz księgi pamiątkowe zjazdu katolickiego (Warszawa 1926, syg. IIIc 20974) i trzechsetlecia Zgromadzenia Księży Misjonarzy (Kraków 1925, syg. IIIc 20986).

  Znaczną część woluminów Wojciech Owczarek otrzymał w darze. W zachowanej części księgozbioru wiele pozycji posiada zapisy własnościowe poprzednich właścicieli, m.in. księdza prałata Zygmunta Jabłkowskiego i jego sióstr Jabłkowskich, rodziny Wiewiórowskich oraz Philomene de Roverea nee Maradan.

  W testamencie od ks. Zygmunta Jabłkowskiego, opiekuna i protektora otrzymał dzieła głównie o tematyce kaznodziejskiej, szczególnie zbiory kazań w językach obcych, także z literatury klasycznej, ascetyki, apologetyki, historii powszechnej i historii Kościoła. W zbiorach BU KUL znajduje się sześciotomowy słownik teologiczny L. Bergiera "Dictionnaire theologie", Paris 1858 (syg. IIIc 20471) z datą nabycia 28 VIII 1899, "De Broglie Le positivisme et la science experimentale", Paris 1880-1881, t. 1-2, (syg. IIIc 20533), a także inne pozycje (syg. IIIb 10355, IIa 1372).

Książki sióstr Jabłkowskich były znakowane ich podpisem: T. W. Jabłkowskie lub odciskiem (czerwonym tuszem) pieczęci kauczukowej z monogramem, przemyślnie skomponowanym z połączonych dużych liter TJ.

  Znajdujemy ten znak na książce ks. Władysława Chotkowskiego "Rozszerzanie protestantyzmu w ziemiach polskich pod rządem pruskim w XVII i XVIII wieku", Poznań 1881 (syg. IIIc 20545), "Eugene Borel Gramaire francaise a l’mage des allemand", 10 ed., Stuttgart 1855 (syg. IIIb 10360), "Die poetische Literatur de Deutschen von ihrem Beginn bis auf die Gegenwart" Heinricha Köstera, Main 1851 (syg. IIIc 20484). Wszystkie pozycje pochodzą z XIX w.; większość to publikacje w języku francuskim, dotyczą literatury lub ascetyki.

  Nie wiadomo nic bliższego o Antonim i Antoninie Wiewiórowskich; od nich pochodzi niewielki zbiór wypisów szkolnych i podręczników z gimnazjum. W zbiorach BU KUL znalazłam pozycję pochodzącą od Leona Wiewiórowskiego; czy on był ofiarodawcą całej tej grupy? Nieznany jest również właściciel książek podpisanych: Philomene de Roverea nee Maradan. Są to pozycje wydane w latach 1844-1916, przede wszystkim w języku francuskim (dzieła literackie i książki z ascetyki) i wskazują na kogoś, kto zajmował się nauką dzieci. BU KUL posiada dobrze zachowane "De Saint Pierre Bernardin Paul et Vieginie", Paris 1916 (syg. IIIc 20977) opatrzone tym podpisem, także M. Noel "Cours de mythologie",  Paris 1869 (syg. IIIb 10392) oraz "Vollstandiges Deutsch-Franzosisch-Englisches Handworterbuch", Leipzig 1835 (syg. IIIb 10323). Zachowały się też pojedyncze pozycje z różnych księgozbiorów osób duchownych i świeckich, np. Alexis Pierron "Histoire de la litterature comaine", 3 ed., Paris 1863 z podpisem Rynarzewska (syg. IIIb 10377) albo Grąbiewicz (syg. IIIb 10226). Pozycja Maurice Allern "L’epopee Napoleonienne dans la poesie francaise", Paris 1912 (syg. IIIc 21008) ofiarowana została przez Joannę Madelaeine Canard we Włocławku w roku 1926. Jako biskup, Owczarek otrzymywał też książki od różnych autorów. Autorską dedykację posiada np. książka Józefa Żytkowskiego "Józef de Maistre a Henryk Rzewuski" (Kraków 1925).

 

Z pewnością poprzez darowiznę bp Wojciech Owczarek stał się właścicielem kilkunastu starodruków. Na starym druku J. G. Schneidera "Kritisch grec.-deutsch...", znajdującym się dziś w zbiorach BU KUL, widnieje zapis "W nagrodę postępów w języku greckim na zgromadzeniu szkolnym dnia 2go Października 1805 Roku Wincentemu Rzepotarskiemu dane".   Na pozostałych widnieją również obce podpisy, np. Józef Gostyński (syg. 689 IIc), niekiedy mniej czytelne (syg. 1370 IIa, 1373 IIa).

 

Tematyka księgozbioru

  Pod względem treściowym można mówić o dwóch grupach - są tam książki o treści teologicznej oraz pozostałe książki z różnych nauk pozateologicznych.

  Dział teologiczny w BU KUL - według mojej powierzchownej klasyfikacji - liczy około 60 tytułów i odzwierciedla zainteresowania bp Owczarka. Z nauk biblijnych zawiera m.in. niemieckie dzieła: Vincenz Zapletal "Das Buch Kohelet", Freiburg 1905 (syg. IIIc 21017), Hubert Grimme "Psalmenprobleme"  Freiburg 1902 (syg. IIIc 21015), słownik grecko-łaciński do ksiąg Nowego Testamentu "Lexicon manuale graeco-latinum in Llibros Novi Testamenti", Lipsiae 1840 (syg. IIIc 20341). Oczywiście, jak przystało na kapłańską bibliotekę znalazło się w niej też Pismo Święte po hebrajsku (Berlin 1901, syg. IIIb 10400), sześciotomowy słownik teologiczny Bergiera "Dictionnaire de theologie", t. 1-6, Paris 1863 (syg. IIIc 20471). Z teologii dogmatycznej mamy m.in. Bernardo Jungmann "Institutiones theologiae dogmaticae", 4 ed., Ratisbonae 1895 (syg. IIIc 20549). Tomasza z Akwinu "Divi Thomae Aquinatis Doctoris Angelici Commentaria in tres libros Aristotelis de anima", Louvain 1901 (syg. IIIc 21020).

  Z patrologii bp Owczarek posiadał dzieło Jana Zielińskiego "Konkordancya z dzieł Ojców świętych i pisarzy Kościoła wedle Minigo: <Patrologia cursus completus>", Poznań 1908 (syg. IIIc 20610). Jego obecność wskazuje na inne pozycje z tej dziedziny, znajdujące się we Włocławku. Napotkałam też dzieła z religioznawstwa - np. historię islamu (syg. IIIc 20573) i pozycję o francuskiej masonerii, przechowywaną w wyodrębnionym u nas dziale masoników (syg. IIIc 20969). Z prawa kanonicznego Owczarek posiadał podstawowe źródła i opracowania ogólne. Z opracowań szczegółowych znajdujemy przepisy o wizytacji diecezji, wytyczne dla sądów kościelnych, pozycje dotyczące procesów beatyfikacji i kanonizacji (syg. IIIc 21027), odnośnie spraw małżeńskich,  np. Fr. Stupf "Nauka pasterska o administrowaniu sakramentu małżeństwa potrzebna dla kuratów i plebanów", Wilno 1832 (syg. IIIb 10381) czy G. Peries "Code de procedure canonique dans le causes matrimoniales", Paris 1804 (syg. IIIb 10232).

  W części lubelskiej nie znalazłam żadnego opracowania żywotów świętych.

  W dziale pozateologicznym, liczniejszym niż pierwszy, wyróżnia się duża liczba dzieł filologicznych - gramatyki, podręczniki i słowniki języków starożytnych: Wilhelm Gesenius "Hebraisches und aramaische Handworterbuch uber das alte Testament", 13 Aufl. Leipzig 1899 (syg. IIIc 20792), tego samego autora "Hebraische Grammatik", Leipzig 1902 (syg. 20529). Z nowożytnych języków to pozycje dotyczące francuskiego, niemieckiego, włoskiego, rosyjskiego, duńskiego, szwedzkiego, portugalskiego i hiszpańskiego - np. "Słownik dokładny polsko-włoski i włosko-polski", t.1-2, Berlin 1856-57 (syg. IIIc 20762), Noel el Chapsal "Nouveau dictionnaire de la langue francasise", Paris 1868 (syg. IIIc 20791). W tej grupie są też książki dotyczące języków słowiańskich np. Władywoj Tomek "Krótka gramatyka czeska", Warszawa 1865 (syg. 20486). Z polskiej literatury pięknej możemy znaleźć poezję Jana Kasprowicza "Ginącemu światu", Lwów 1902 (syg. IIIc 21085). Zainteresowania biskupa Owczarka klasyczną literaturą angielską ilustruje oryginalne wydanie dzieł Williama Szekspira "The plays in nine volumes", London 1798 (syg. IIa 1397).

  Poza literaturą z nauk świeckich obficie reprezentowana jest historia Polski, m.in. Jerzego Samuela Bandtkego "Dzieje Królestwa Polskiego" t.1-2, wyd. 2, Wrocław 1820 (syg. IIIb 10299), Wacława Aleksandra Maciejowskiego "Pierwotne dzieje Polski i Litwy", Warszawa 1840 (syg. IIIc 20520). Z prawa ogólnego Franciszka Maciejowskiego "Zasady prawa rzymskiego pospolitego podług instytucyj Justynijańskich", wyd. 2., Warszawa 1865 (syg. IIIc 20717), "Ustawy sądowe obowiązujące w guberniach Krółestwa Polskiego", t. 1-3, Sankt Petersburg 1875 (syg. IIIc 20466). Z historii powszechnej na uwagę zasługuje Teodora Nommsena "Historya rzymska", t. 1-4, Warszawa 1867.

  Filozofia reprezentowana jest przez trzy pozycje Desidere Merciera, m.in. "Logique", 4 ed. Louvain 1905, (syg. IIIc 21018), "Psychologie", t. 1-2, Louvain-Paris 1908 (syg. IIIc 21028). Z innych dziedzin napotkałam historię życia i podróży Krzysztofa Kolumba, bardzo dobrze zachowaną - Rosellv de Lorgues Antoine Francois "Vie et voyages de Christophe Colomb", Paris 1862 i przewodnik podróży po Finlandii - August Ramsay "Finland Handbuch fur Reisende", Helvinfors 1896 (syg. IIIb 10384). Na zainteresowania naukami ścisłymi wskazuje niemiecki podręcznik logarytmów i trygonometrii Georg Vega "Logarithmisch-trigonometrisches Handbuch", Berlin 1875 (syg. IIIc 20575).

  Wojciech Owczarek nie zbierał książek ze względu na wartość bibliofilską, lecz ze względu na ich treść i użyteczność. Może ze względu na słabe zdrowie w księgozbiorze znalazła się więc pozycja H. Dobrzyckiego "Zdrojowiska, zakłady lecznicze i stacje klimatyczne w guberniach Królestwa Polskiego", Warszawa 1896 (syg. IIIc 21011), a także broszurka J. Polaka "O winie i o przemyśle winnym w Warszawie ze stanowiska sanitarnego", Warszawa 1895 (syg. IIIc 20612).

  Językowo jest to zbiór bardzo różnorodny. Pierwsze miejsce pod względem ilości w zbiorach BU KUL zajmuje język francuski (60 pozycji), następnie język polski (34 pozycje), niemiecki (28 pozycji), łaciński (15 pozycji) i angielski (9 pozycji). Skromniej reprezentowane są języki włoski, rosyjski, grecki, hiszpański i czeski.

  Wartość księgozbioru Biskupa Wojciecha Owczarka w zbiorach BU KUL była wysoko oceniana ze względu na piśmiennictwo francuskie, zwłaszcza literaturę teologiczną i filologiczna z XIX i początku XX wieku oraz na dzieła z nowszej literatury naukowej obcej. Jest to księgozbiór żywy, nosi na sobie ślady wykorzystania przez czytelnika w przeszłości i w dobie współczesnej. Temat wymaga jeszcze dalszej analizy, np. korzystne byłoby zestawienie i porównanie trzech wspominanych części zbioru.

 

Przypisy

11  K. Rulka, Fragment księgozbioru bpa Wojciecha Owczarka w Bibliotece Seminarium Duchownego we Włocławku,
      Włocławek 1998 (maszynopis).
12  D. Dzierzkowska, Biblioteka Główna katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 1918-1939,
      "Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne" 8 (1964), s. 223.
13  Tamże, s. 213-223.

Wykład przygotowała i przedstawiła 19 maja 2003 roku
S. mgr Barbara Duniak, kustosz, kierownik Oddziału Czasopism BU KUL