Stanisław Kamiński
Światopogląd - religia - teologia. Zagadnienia filozoficzne i metodologiczne
Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1998, ss. 311 (do druku przygotowali Monika Walczak, Andrzej Bronk)
Stanisław Kamiński, Pisma wybrane, t. 5
Prace Wydziału Filozoficznego Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, t. 75
Wstęp
Na tom piąty Pism wybranych ks. prof. Stanisława Kamińskiego (1919-1986) Światopogląd - religia - teologia składają się artykuły zgrupowane wokół trzech głównych tematów: źródeł i podstaw światopoglądu, metodologii teologii i nauk religiologicznych oraz filozofii Boga. W ramach poszczególnych grup artykuły są zasadniczo uporządkowane chronologicznie. Ukazywały się one w latach 1962-1989, niektóre po śmierci Autora wydano staraniem jego uczniów. Dokładną informację bibliograficzną umieszczono w przypisie na pierwszej stronie każdego z artykułów.
Przy ustalaniu zawartości tomu kierowano się intencją, by zebrać w nim teksty wiążące się merytorycznie z problematyką światopoglądu, religii i Boga. Dlatego znalazły się w nim również artykuły, których S. Kamiński jest współautorem, oraz krótkie wystąpienia w dyskusjach. Niestety, niektóre artykuły łączące się z tą tematyką ukazały się już we wcześniejszych tomach.1
S. Kamiński podkreślał nieuchronną wieloznaczność (analogiczność) podstawowych pojęć filozoficznych i metodologicznych i uważał, że zadanie metodologa polega między innymi na ujawnianiu tej wieloznaczności i zapewnieniu możliwie niezaangażowanej, bezstronnej oceny poznawczej wartości tez wypowiadanych w różnych naukach i filozofiach. Chociaż metodolog może nie znać bezpośrednio merytorycznych odpowiedzi na pytania stawiane przez naukowców i filozofów, ma on jednak - uzbrojony w narzędzia, których dostarcza rozwój logiki i metodologii - możliwość przebadania i ujawnienia założeń leżących u podstaw rozwiązań pewnego problemu oraz oceny logicznej i metodologicznej wartości proponowanych tez i formalnej poprawności ich uzasadnień.
Epistemologiczna i metodologicznia postawa S. Kamińskiego jest koncyliacyjna i pluralistyczna. Odróżnia on - obok wiedzy potocznej - wiedzę naukową, filozoficzną i teologiczną, niesprowadzalne do siebie, bo stawiające własne pytania, mające odmienne cele i posługujące się własnymi metodami. Ich zwieńczeniem jest wiedza mądrościowa, możliwa dzięki istnieniu odrębnej, rozumiejącej władzy poznawczej w postaci intelektu (obok zmysłów i dyskursywnego rozumu).
Kamiński przeciwstawia się stanowczo teoretykom nauki deklarującym i dostrzegającym kres każdego typu maksymalistycznego filozofowania racjonalnego. Podobnie broni racjonalnego charakteru teologii. Wiele uwagi poświęca tu relacji między teologią a filozofią. W imię czystości metodologicznej i niemieszania porządków krytykuje "eklektyczne" koncepcje teologii, łączące powierzchownie pojęcia i tezy teologiczne, filozoficzne oraz nauk szczegółowych (Teilhard de Chardin). W filozofii Boga odrzuca z jednej strony wszelkie tendencje irracjonalistyczne, z drugiej - scjentystyczny racjonalizm. Opowiada się za traktowaniem teodycei jako fragmentu filozofii bytu, podkreślając zwłaszcza rozwiązania proponowane przez tomizm w jego egzystencjalnej wersji. Dostrzega zasadność istnienia wielu komplementarnych (religioznawczych, filozoficznych i teologicznych) badań nad religią, ale zarazem możliwości i granice każdego z nich.
W pierwszej grupie tekstów artykuł Od spostrzeżeń do poglądu na świat jest krótką i ogólną, encyklopedyczną charakterystyką poszczególnych typów wiedzy ludzkiej, ich wzajemnych zależności, związków z innymi niż poznawcze aktywnościami psychicznymi człowieka, oraz światopoglądu, mającego swe źródło w różnych typach wiedzy i pełniącego funkcję fundującą w stosunku do zreflektowanego działania ludzkiego. Teoretycznych podstaw dostarczają światopoglądowi zarówno najbardziej pierwotne kontakty poznawcze człowieka ze światem, jak i spostrzeżenia (zewnętrzne lub wewnętrzne), wiedza potoczna, poznanie naukowe, poznanie filozoficzne, poznanie mądrościowe oraz poznanie "z wiary". Pogląd na świat może się kształtować spontanicznie na podstawie wiedzy potocznej i religijnej, ale jest on wtedy mało usystematyzowanym zbiorem najogólniejszych przekonań. Jeśli zaś pogląd na świat powstaje na gruncie filozofii i teologii oraz korzysta z uogólnień wyników nauk szczegółowych, wówczas stanowi spójny układ poglądów, dających całościową wizję fundamentalnych aspektów rzeczywistości (zwłaszcza porządku wartości), implikując odpowiednio oceny i normy postępowania.
Pogląd na świat a wiara religijna ukazał się w 1987 roku jako część pierwsza planowanego trzyczęściowego artykułu. Niestety, do części drugiej i trzeciej istnieje tylko konspekt. Autor zamierzał w nich dokonać typologii światopoglądów, wskazać na potrzebę wiary chrześcijańskiej w światopoglądzie i scharakteryzować bliżej światopogląd chrześcijański. Tekst omawia systematycznie problem struktury światopoglądu, charakter jego determinantów i wielorakie funkcje. Wskazuje między innymi na istotną rolę aksjologii w strukturze i przy wyborze pewnego poglądu na świat. Składniki poglądu na świat są nie tylko poznawcze, lecz także emocjonalno-wolitywne, a wiara (niekoniecznie religijna) decyduje często o przyjęciu fundamentalnych przekonań należących do światopoglądu. Przeżycia emocjonalne i doświadczenie życiowe odgrywają ważną rolę w jego utrzymaniu lub odrzuceniu.
Część drugą otwiera krótki odczyt z 1962 roku O dyskusji w sprawie naukowego charakteru teologii, ujawniający metodologiczne uwarunkowania pytania, czy teologia jest nauką. S. Kamiński pokazuje, że odpowiedź na pytanie o naukowy charakter teologii jest zrelatywizowana do przyjmowanej koncepcji nauki oraz do sposobu rozumienia poznania teologicznego.
Artykuł Aparatura pojęciowa teologii a filozofia dotyczy współczesnych prób aktualizowania teologii przez łączenie jej z modnymi kierunkami filozoficznymi. Rozważania S. Kamińskiego zawężone do teologii dogmatycznej, jako dyscypliny centralnej dla teoretycznego poznania teologicznego, zajmują się problemem jej związków z filozofią w aspekcie aparatu pojęciowego obu dziedzin. Autor formułuje ogólne warunki adekwatności filozofii, umożliwiające wykorzystanie jej w teologii. Zalicza do nich między innymi uprzednią zgodność tez filozoficznych z Biblią w sprawie ogólnej wizji świata.
Tekst Czy teologiczna antropologia? O przedmiocie współczesnej teologii katolickiej zawiera próbę określenia materialnego i formalnego przedmiotu teologii. Ponieważ poznanie teologiczne dotyczy relacji zbawczej między Bogiem a człowiekiem nie tylko w świetle objawienia, wymaga ono źródła pomocniczego w postaci rozumu. Nadprzyrodzoności nie da się potraktować poznawczo bez uwzględnienia życia przyrodzonego. Takie ujęcie przedmiotu teologii upoważnia do uznania badań teologicznych za antropologię teologiczną.
Krótki tekst Funkcja filozofii w naukach kościelnych mówi, że filozofia klasyczna może między innymi konstruować tzw. praeambula fidei, pomagać w pełniejszym poznaniu prawd wiary oraz w ocenie możliwości i granic stosowania w teologii metod używanych w humanistyce.
Obszerny artykuł Definicja religii a typy nauk o religii, napisany wspólnie z Zofią J. Zdybicką, podaje rozbudowaną typologię obiegowych definicji religii w powiązaniu z systematycznym omówieniem poszczególnych dyscyplin religiologicznych ze względu na ich przedmiot, cel i stosowaną metodę. Autorzy stwierdzają, że należy porzucić marzenie o jednej teoretycznej definicji religii, która objęłaby całe doświadczenie religijne i wyniki badań wszystkich nauk religiologicznych. Można zatroszczyć się tylko o to, by definicje religii pochodzące z różnych nauk religiologicznych harmonijnie się dopełniały, bardziej jednak na zasadzie mozaiki niż materialnej i formalnej syntezy.
Artykuł Racjonalne czynniki w nowożytnej nauce i teologii. Aspekty metodologiczne podejmuje problematykę funkcji rozumu i czynników teoretycznych w poznaniu teologicznym w świetle metateoretycznych sporów o rolę rozumu i doświadczenia w poznaniu naukowym. Teologia, według Autora, jest poznaniem naukowym, w którym czynniki racjonalne splecione są z objawionymi, podobnie jak w naukach empirycznych czynniki teoretyczne łączą się z empirycznymi. Ta obecność czynników teoretycznych w teologii jest jednym z ważnych znamion jej naukowości.
Podsumowanie dyskusji nad referatem "Epistemologiczno-metodologiczne uwagi o teologii" jest odpowiedzią na polemiczne wypowiedzi wobec referatu S. Kamińskiego wygłoszonego na IV Kongresie Teologów Polskich w Krakowie w 1976 roku. Został on opublikowany w poszerzonej wersji pt. Metodologiczna osobliwość poznania teologicznego w trzecim tomie Pism wybranych. Prezentowany obecnie tekst należy czytać w kontekście tego wcześniejszego artykułu. Autor z jednej strony próbuje bronić autonomii teologii, występując przeciw redukowaniu jej do jakiegoś typu filozofii lub humanistyki, z drugiej strony postuluje możliwie pełne wykorzystywanie w teologii wyników nauk empirycznych oraz ich ogólnej metodologii.
Artykuł Współczesna teologia katolicka. Próba metodologicznej charakterystyki podaje typologię sposobów uprawiania teologii, poprzedzoną szkicem rozwoju teologii w XX wieku. Niełatwo jest w konkretnych wypadkach wskazać na zakres i zasadę odróżnienia metody teologicznej. Stanowi ona swoistą kombinację wielu metod elementarnych, zarówno zapożyczonych z innych rodzajów wiedzy, jak też osobliwych dla poznania teologicznego. Stąd względność, ale i wartość każdej z zaproponowanej typologii, w tym własnej typologii S. Kamińskiego. Teologię dwudziestowieczną postrzega on jako poszukującą takiej metody poznania teologicznego, która likwidowałaby napięcie między teorią a praktyką, biblijnością a filozofizmem czy scjentyz- mem oraz wiernością tradycji a dostosowywaniem się do nowej mentalności ludzi. Uważa, że teologia współczesna winna mocniej zwrócić uwagę na teorię, biblijność i wierność tradycji.
Artykuł Teologia a filozofia jest zapisem nagrania magnetofonowego wykładu, który wygłosił S. Kamiński w 1968 roku z okazji uroczystości św. Tomasza z Akwinu w Seminarium Księży Werbistów w Pieniężnie. Tekst ten jest stylistycznie różny od pozostałych, ale oddaje choć częściowo żywy sposób wykładania S. Kamińskiego. Podejmuje on w perspektywie problematyki naukowości teologii następujące pytania: czy teologia winna korzystać z filozofii?; jeżeli tak, to z jaką filozofią teologia może i powinna się wiązać? oraz o jakiego typu związek teologii z filozofią chodzi?
W trzeciej grupie artykułów trzy początkowe zostały napisane wspólnie z Z. J. Zdybicką. Pierwsza część artykułu O sposobie poznania istnienia Boga poświęcona jest genezie filozoficznego problemu istnienia Boga, druga - relacji między "dowodami" na istnienie Boga a typem uzasadniania właściwym metafizyce. Filozofia bytu jest przez Autorów postrzegana jako filozofia, w której można postawić i rozwiązać problem istnienia Boga. Spełnia ona równocześnie wymogi poznania naukowego (racjonalnego) i nie zakłada z góry żadnych twierdzeń typu teistycznego. Egzystencjalna filozofia bytu nie zmierza bowiem a priori do "udowodnienia" istnienia Boga, lecz przyjmuje Jego istnienie jako jedyną rację konieczną tłumaczącą istnienie bytów nie posiadających istnienia ze swej natury. Artykuł traktuje teodyceę i "dowody" na istnienia Boga jako integralną część egzystencjalnej filozofii bytu. Autorzy odróżniają je ze względu na metodologiczną odrębność metafizyki i nauk przyrodniczych od kosmologii typu arystotelesowskiego (i każdej innej kosmologii rozumianej jako teoria z zakresu nauk przyrodniczych). Gdy chodzi o formalizację "dowodów" na istnienie Boga (J. Salamucha), problemem zasadniczym pozostaje sposób uznawania poszczególnych przesłanek występujących w rozumowaniach "dowodowych", a nie forma logiczna tych rozumowań. W metafizyce "dowód" jest związany z intuicją intelektualną i oczywistością, a więc czynnościami, które nie dają się sformalizować.
W odpowiedzi na uwagi Jana F. Drewnowskiego jest komentarzem do krytycznych uwag J. F. Drewnowskiego2 do artykułu O sposobie poznania istnienia Boga. Autorzy podejmują w nim problem metody filozofii klasycznej, stosunku logiki współczesnej do filozofii klasycznej oraz możliwości zastosowania nowoczesnych narzędzi logicznych do rozwiązywania klasycznych problemów filozoficznych. Stawiają tezę, że w metafizyce trzeba brać pod uwagę nie tylko warunki poprawności formalnej, lecz również pozaformalnej, co świadczy o niewystarczalności logiki ekstensjonalnej dla filozofii.
Poznawalność istnienia Boga jest epistemologiczną i metodologiczną refleksją nad próbami rozwiązania problemu racjonalnie uprawomocnionego sposobu poznania istnienia Boga oraz wskazaniem właściwego w tej mierze postępowania. Autorzy omawiają współczesne próby rozwiązań problemu istnienia Boga oraz przeprowadzają typologię poszczególnych stanowisk. Odróżniają rozwiązania: 1) dopuszczające źródła pozaracjonalne i subiektywizm (należą tu między innymi irracjonalizm, fideizm, intuicjonizm, ateizm i agnostycyzm) oraz 2) dążące do racjonalności i obiektywizmu poznania (odwołujące się do nauk szczegółowych - nieautonomiczne; oraz czysto filozoficzne - autonomiczne). Szczególną uwagę poświęcają stanowisku tomizmu egzystencjalnego w kontekście dyrektyw dotyczących filozofii właściwej do badania poznawalności Boga. Prezentują próbę J. Salamuchy transpozycji metafizycznego "dowodu z ruchu" na język typu formalno-logicznego.
Dwa kolejne teksty poruszają problem relacji między filozofią a naukami szczegółowymi w związku z problematyką istnienia Boga. Stanowią głosy w dyskusji nad odczytami ks. prof. Kazimierza Kłósaka. Kamiński pokazuje metodologiczne uwarunkowania różnych odpowiedzi na pytanie związane z odrębnością nauk przyrodniczych i metafizyki oraz z różnymi sposobami rozumienia celowości przez przyrodników i metafizyków. Podejmuje problem stosunku filozofii do nauk szczegółowych (fizyki) i ocenia fakt wykorzystywania danych (poglądów) współczesnej fizyki w kinetycznym dowodzie na istnienie Boga.
Krótka wypowiedź na temat maksymalistycznych postulatów stawianych filozofii Boga w dziejach epistemologii zawiera uwagi o epistemologicznej wartości tomistycznej filozofii Boga. W artykule Poznanie Boga a typy racjonalnego poznania S. Kamiński stawia żądanie, by poznanie Boga miało charakter racjonalny (naukowy), by było wiedzą, która spełniałaby - przy zachowaniu pluralizmu typów poznania - optymalnie kryteria poznania wartościowego. Filozoficzne poznanie Boga winno być realistyczne, apodyktyczne, ostatecznościowe, nieobalalne, kategoryczne, absolutnie ugruntowane, dyskursywne (niebezpośrednie), analogiczno-transcendentalne oraz - jest to postulat pragmatyczny - dopasowane do mentalności współczesnych ludzi, jednak bez naruszania wcześniej wymienionych warunków. Filozofia Boga, stanowiąca fragment egzystencjalnej teorii bytu, jest najbliższa spełnieniu tych maksymalistycznych warunków.
W tekście Zasadnicze aspekty poznania Boga Autor wypowiada tezę, że ściśle filozoficzne poznanie istoty Bożej i przymiotów Bożych uzyskuje się dyskursywnie, gdy wyjaśnia się ostatecznie istniejącą rzeczywistość. Broni wyłączności podejścia ogólnoegzystencjalnego przy filozoficznym poznaniu Boga.
Umieszczony w aneksie tekst Poszukiwacz adekwatnych podstaw filozoficznych poglądu na świat zawiera wspomnienia Stanisława Kamińskiego o kardynale Karolu Wojtyle.
Monika Walczak, Andrzej Bronk
Spis treści
Wstęp 5
U podstaw światopoglądu
- Od spostrzeżeń do poglądu na świat 13
- Pogląd na świat a wiara religijna 33
Z metodologii teologii i nauk religiologicznych
- O dyskusji w sprawie naukowego charakteru teologii 39
- Aparatura pojęciowa teologii a filozofia 45
- Czy teologiczna antropologia? O przedmiocie współczesnej teologii katolickiej 53
- Funkcja filozofii w naukach kościelnych 65
- Definicja religii a typy nauk o religii (współautor: Zofia J. Zdybicka) 69
-
- § 1. Wstępna typologia obiegowych definicji religii 71
- § 2. Religia jako przedmiot różnych nauk 88
- § 3. Próba uporządkowania definicji religii z uwagi na typy nauk religiologicznych 118
- Racjonalne czynniki w nowożytnej nauce i teologii. Aspekty metodologiczne 125
-
- § 1. Jak akceptuje się moment teoretyczny w podstawach nauki? 127
- § 2. Jaki charakter ma myślenie teoretyczne w nauce? 128
- § 3. Jaką funkcję spełniają czynniki teoretyczne w poznaniu naukowym? 128
- § 4. Metodologiczne typy współczesnej teologii 131
- § 5. Niezbędność fazy teoretycznej dla pełnej teologii 132
- § 6. Rola czynników teoretycznych w teologii 133
- Podsumowanie dyskusji nad referatem "Epistemologiczno-metodologiczne uwagi o teologii" 135
- Współczesna teologia katolicka. Próba metodologicznej charakterystyki 139
-
- § 1. Kształtowanie się sposobów uprawiania teologii 140
- § 2. Próby typologii sposobów uprawiania teologii 146
- Teologia a filozofia 157
-
- § 1. Konieczność związku teologii z filozofią 157
- § 2. Filozofia, z którą może i powinna wiązać się teologia 160
- § 3. Charakterystyka związku teologii z filozofią 168
O filozofii Boga
- O sposobie poznania istnienia Boga. Artykuł dyskusyjny (współautor: Zofia J. Zdybicka) 179
-
- § 1. Geneza filozoficznego problemu Boga 181
- § 2. Problem "dowodów" a typ uzasadniania w metafizyce 188
- § 3. Wnioski dydaktyczne 200
- W odpowiedzi na uwagi Jana Fr. Drewnowskiego (współautor: Zofia J. Zdybicka) 205
-
- § 1. Problem metody filozofii klasycznej 205
- § 2. Stosunek logiki współczesnej do filozofii klasycznej 208
- § 3. Metodologiczny charakter dowodu na istnienie Boga 211
- § 4. Odpowiedzi na konkretne zarzuty 212
- Poznawalność istnienia Boga (współautor: Zofia J. Zdybicka) 215
-
- § 1. Współczesne próby rozwiązań 217
- § 2. Wybór właściwej filozofii 233
- § 3. Forma uzasadniania istnienia Boga 245
- Głos w dyskusji nad odczytem K. Kłósaka 259
- Prelekcja stanowiąca zagajenie do dyskusji nad odczytem K. Kłósaka 263
- Wypowiedź dotycząca głównych zagadnień filozofii Boga 271
- Poznanie Boga a typy racjonalnego poznania 275
-
- § 1. Typy racjonalnego poznania 276
- § 2. Postulaty stawiane poznaniu Boga 279
- § 3. Właściwy typ racjonalnego poznania Boga 281
- Zasadnicze aspekty poznania Boga 287
Aneks
Poszukiwacz adekwatnych podstaw filozoficznych poglądu na świat 295
Worldview - Religion - Theology. Summary 297
Indeks nazwisk 305
Ostatnia aktualizacja: 05.07.2011, godz. 08:14 - Andrzej Zykubek