Prof. dr hab. Andrzej Półtawski em. prof. UKSW

 

Ocena dorobku

naukowego i działalności na rzecz nauki i kultury
chrześcijańskiej Profesora Roberta Spaemanna

 

w związku z nadaniem tytułu doktora honoris causa
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II

Profesor Robert Spaemann urodził się 5 maja 1927 roku w Berlinie.

Studia filozoficzne, teologiczne i romanistyczne odbył w Munster, Monachium, Paryżu i Fryburgu szwajcarskim. Doktoryzował się w za­kresie filozofii na uniwersytecie w Munster u Joachima Rittera, habilitował się w dziedzinie filozofii i pedagogiki w 1962 a następnie wykładał filozofię na uniwersytecie technicznym w Stuttgarcie, od r. 1969 w He­idelbergu, a od r. 1972 aż do emerytowania w r.1992 w Monachium. Od roku 2010 naucza w Studium Zakonu Cystersów Abtei Mariawald (Nordrhein-Westfalen). Gościnne wykłady prowadził m. in. w Paryżu, Rio de Janeiro, Louvain-la-Neuve, a także w Chińskiej Akademii Nauk Społecznych w Pekinie.

Prace Roberta Spaemanna przełożone zostały na 14 języków, otrzy­mał on szereg doktoratów honoris causa: 1994 Uniwersytet Nawarry w Pampelunie, ponadto Uniwersytet we Fryburgu szwajcarskim, Catholic University of America w Waszyngtonie, Katolicki Uniwersytet Santiago de Chile. Jest m. in. członkiem Pontificia Academia per la Vita (1996-), Europaische Akademie der Wissenschaften (2001-), Academia Chiliena de Sciencias Sociales (2001-). Otrzymał Nagrodę Karla Jaspersa Miasta i Uniwersytetu Heidelberg, Nagrodę Roncesvalles (Hiszpania). Odzna­czony został Oficier dans lOrdre des Palmes Academiques, Bundesverdienst- kreuz I. Klasse.

W swej pracy doktorskiej (1951)^[1] — przetłumaczonej po upływie pół wieku na języki włoski, hiszpański i francuski — Robert Spaemann podjął analizę filozoficznych poglądów L.G.A. de Bonalda, teoretyka restaura­cji i inicjatora socjologii, ukazując dokonaną przez tego autora głęboką przemianę pojęcia filozofii: przejście od metafizyki do teorii społeczeń­stwa i dokończenie w ten sposób przez myślenie kontrrewolucyjne dzie­ła myśli rewolucyjnej, procesu, w którym tradycjonalny katolicyzm pro­wadzi, poprzez Comte’a, do ateistycznego nacjonalizmu Charlesa Maur- ras; z drugiej zaś strony starając się uwypuklić zarówno przez krytyków jak zwolenników nie dość rozumiany głębszy ontologiczny sens dzieła Bonalda — rozwinięcie teorii, ukazującej język jako społeczny warunek działania rozumu, tj. — aktualizowania się idei w świadomości jednostki. Robert Spaemann dowodzi, że zasługą Bonalda jest wykazanie abstrak- cyjności nowożytnego pojęcia rozumu, choć określenie przez niego czło­wieka jako „rozumu obsługiwanego przez organy”, a celu życia jako „do­skonalenia środków swego fizycznego i moralnego przetrwania” i utrzy­manie tego w stosunku do dawniejszej tradycji tak zubożonego pojęcia rozumu prowadzi do zniknięcia indywidualnej, zmysłowo-duchowej oso­by jako miejsca, w którym rozum bytuje. Z drugiej zaś strony stanowisko to nie pozwala na utrzymanie tradycyjnego odróżnienia pytania o dobre państwo od pytania o dobry ustrój, lecz utożsamia te dwa pytania wiążąc chrześcijaństwo z restauracją.

Jak pokazuje Spaemann, analizując poglądy Bonalda, zależność prze­konania o istnieniu Boga od Objawienia — w tradycji i nauce Kościo­ła jedynie względna, ponieważ Objawienie ułatwiać ma przyjęcie wiary i uniknięcie błędów — przeniesiona w sferę abstrakcyjnego rozumu, przy odrzuceniu historycznych i egzystencjalnych założeń tradycji, staje się absolutna i prowadzi do deformacji istoty wiary.

W swej pracy habilitacyjnej^[2] podejmuje Robert Spaemann ten wątek, analizując w szerokim kontekście historycznym i doktrynalnym „ostatni spór teologiczny, w którym wzięła udział cała wykształcona Europa” — spór o istotę wiary między Fenelonem a Bossuetem, oraz ukazując histo­rię jego oddziaływania.

Spór dotyczył tego, czy — zgodnie z tradycją chrześcijańską — dobra wola, „czysta miłość”, całkowicie bezinteresowne odniesienie do Boga i bliźniego bywa pewnym nieredukowalnym do niczego innego faktem, czy też dobre moralnie czyny mają zawsze u swego podłoża naszą po­trzebę zachowania i utwierdzenia samego siebie.

Spór ten i jego wynik — potępienie poglądów Fenelona — stanowi dla Autora symptom oparcia się przez nowożytną ontologię i antropologię na odwróconej teleologii, celowości życia ludzkiego. Czyn, skierowany poza siebie, ku dobru innych i czci Boga zastąpiony zostaje staraniem o własne przetrwanie. Mistyce „czystej dobrej woli” przeciwstawiona zostaje — pisze Spaemann — najpierw, u Bossueta, butnie pobożny reli­gijny mieszczański eudajmonizm, potem zaś, w XX wieku, funkcjona- lizacja religii przez teorię systemów, biologię, psychologię i socjologię. W ramach tego paradygmatu życzliwość — miłość bliźniego — staje się niezrozumiała.

W ten sposób już w pierwszych rozprawach Roberta Spaemanna roz­poczyna się jego niestrudzona praca nad wyjaśnieniem sensu i następstw modernistycznej zmiany paradygmatu ontologii i nauki o człowieku oraz nad przekonaniem współczesnych, iż zmiana ta grozi likwidacją ludzkie­go oblicza naszej cywilizacji.

Działalność tę realizuje Spaemann — z jednej strony — poprzez więk­sze prace systematyczne, z drugiej przez liczne rozprawy artykuły, po­święcone ważnym dla myśli nowożytnej postaciom i zagadnieniom szczegółowym oraz aktualnym problemom społecznym i politycznym, w większości publikowane potem w tomach zbiorowych, wreszcie przez ogromną ilość odczytów, interwencji prasowych i wywiadów.

Większe prace systematyczne, to najpierw Die Frage Wozu? Geschichte und Wiederentdeckung des teleologischen Denkens^[3], opracowany i rozszerzony przez Reinharda Lowa wykład dla wszystkich wydziałów Uniwersytetu Monachijskiego (1976/77), zawierający cenny zarys historii filozoficzne­go pojęcia celowości w jej powiązaniu z przyczynowością oraz przedsta­wienie właściwego znaczenia tego pojęcia w polemice z filozofującymi przedstawicielami współczesnej teorii ewolucji.

Następną systematyczną pracą jest Gluck und Wohlwollen. Versuch uber Ethikd, obrona eudajmonistycznej etyki mądrościowej poprzez ukazanie nierozdzielności konstytuowania się etyki i ontologii. Pracę tę poprze­dziły niewielkie, bardzo popularne — osiągnęły pięć wydań — Moralische Grundbegriffe^{[4] [5] [6]}.

Potem ukazał się tom Personen. Versuche uber den Unterschied zwischen «etwas» und «jemand»⁶, w którym Autor rozwija koncepcję osób jako ist­niejących jedynie w liczbie mnogiej bytów samoistnych — indywiduów w sposób wyjątkowy.

Większość krótszych prac profesora Roberta Spaemanna zebrana zo­stała w szeregu tomów, z których obszerne Grengen. Zur ethischen Dimen- sion des HandelnZ, z pewnymi zmianami w wyborze artykułów, oraz pierwszy tom jego zebranych przemówień i esejów pod znamiennym tytułem Kroki pozą siebie⁸ również przełożone zostały na język polski.

Pierwszy z tych tomów, Zur Kritik der politischen Utopie. Zehn Kapitel po- litischer Philosophie⁹, poświęcony jest krytyce „abstrakcyjnej utopii radykal­nie wyzwalającego panowania rozumu”.

Następny tom tekstów profesora Spaemanna nosi tytuł Einspruche. Christliche Reden.¹⁰

Po nim przyszedł ważny tom rozpraw o Jean-Jacques Rousseau¹¹, w którym Autor ukazuje Rousseau jako modelowego przedstawicie­la „człowieka nowoczesnego”, żyjącego pod presją tego, co Spaemann określa jako dialektykę spirytualizmu i naturalizmu — pierwszego filozo­fa, który przedstawił paradoksy nowożytnego nieteleologicznego pojęcia natury.

Potem ukazały się jeszcze Philosophische Essąys¹², wybór mający prezen­tować szerszej publiczności filozoficzny profil Autora, oraz Dąs Naturli- che und dąs Vernunftige. Aufsat%e zur Anthropologie¹³.

Duże zainteresowanie wzbudził następny tomik Roberta Spaemanna Dąs unsterbliche Gerucht. Die Frąge nąch Gott und die Tauschung der Moderne¹⁴, w którym zebrane zostały jego wypowiedzi o Bogu i religii.

W roku ubiegłym ukazał się jeszcze tom Nąch uns die Kernschmelzę. Hy- bris im ątomąren Zeitąlter¹⁵.

Wraz z Rolfem Schonbergerem opublikował Spaemann tom Der letzte

Gottesbeweis^{[7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15]}.

 

Robert Spaemann rozwija konsekwentnie personalistyczną wizję człowieka i świata, wizję zwartą i przekonującą; celuje przy tym w zwię­złych i często zaskakująco rozświetlających temat sformułowaniach, któ­re czynią jego prace lekturą pobudzającą do myślenia i — powiedziałbym — fascynującą. Pojmując filozofię jako przypomnienie, jako opór przeciw­ko zapomnieniu tego, co tkwi jako ukryte założenia w myśli współcze­snej i jako ujęcie tej myśli w horyzoncie łączącym ją z wszystkimi innymi epokami i pragnąc krytycznie obronić filozofię nowożytną, „die Moder- ne”, przeciwko jej własnej interpretacji przez ukazanie, że jest ona roz­winięciem pierwotnej, nie przez nią samą ustalonej prawdy o człowieku, w świetle której musi też być oceniana, Spaemann ukazuje jasno i precy­zyjnie genezę tej filozofii i jej antynomie.

Precyzję i głębię swych analiz uzyskuje Spaemann dzięki umiejętności życzliwej i wnikliwej analizy poglądów i osobowości jej przedstawicieli i przedstawienia ich na szerokim tle życia umysłowego epoki oraz dzie­jów filozofii i kultury europejskiej, w tym teologii, ale także pedagogiki, psychologii, myśli politycznej, socjologii i nauk przyrodniczych. Znako­mita znajomość dziejów tej kultury pozwala mu na swobodne poruszanie się w sferze jej dzieł.

W świetle powyższego trudno byłoby przecenić zasługi profesora Spaemanna dla kultury świata zachodniego w jego pracy, poświęconej ukazaniu korzeni tej kultury oraz w wysiłkach skierowanych na namó­wienie jej przedstawicieli do powrotu do tych korzeni jako konieczne­go warunku przezwyciężenia kryzysu, w którym się znalazła. O tym, że starania te nie są całkiem bezowocne, świadczyć może choćby fakt cią­głego wznawiania jego dzieł i ich przekłady na wiele języków. To też nie potrafiłbym wskazać, a nawet wyobrazić sobie filozofa, który bardziej zasługiwałby na wyrażenie przez Katolicki Uniwersytet Lubelski uznania i wdzięczności w formie nadania mu tytułu doktora honoris causa.

 

 

[1]    Der Ursprung der Socjologie aus dem Geist der Restauration. Studien uber L.GA. de Bonald, Kosel, Mun-

[2]      Reflexion und Spontaneitat. Studien uber Fenelon, Kohlhammer, Stuttgart 1963, ²Klett-Cotta, Stutt­gart 1990.

[3]     Piper, Munchen—Zurich 1981, rozszerzone 3. wydanie ³1991, ⁴Klett-Cotta, Stuttgart 2005, pod zmienionym tytułem Naturliche Ziele, Przekład polski: Cele naturalne, tłum. Andrzej Półtawski, Oficy­na Naukowa, Warszawa 2008.

[4]     Beck, Munchen 1982, ⁵1994. Przekład polski: Podstawowe pojęcia moralne, tłum. J. Merecki, Patry­cja Mikulska, RW KUL, Lublin 2000.

[5]      Klett-Cotta, Stuttgart 1996. Przekład polski: Osoby. O różnicy między czymś a kimś, tłum. J. Merec­ki, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001.

[6] Grenzen. Zur ethischen Dimension des Handelns, Klett-Cotta, Stuttgart 2002. Przekład polski: Grani­ce. O etycznym wymiarze działania, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008.

[7]     Schńtte uber uns hinąus. Gesąmmelte Reden und Aufsatze I, Klett-Cotta, Stuttgart 2010.

[8]     Klett-Cotta, Stuttgart 1977.

[9]    Johannes Verlag, Einsiedeln 1977.

[10] R.ousseąu — Burger ohne Vąterląnd. Von der Polis %ur Natur. Piper, Munchen 1980, ²1992, ³2008, Klett-Cotta, Stuttgart, pod zmienionym tytułem Rousseau — Mensch oder Burger. Das Dilemma der Moder­ne. Przekład polski: R.ousseau — człowiek czy obywatel, tłum. J. Merecki, Oficyna Naukowa 2011.

[11]   Ph. Reclam, Stuttgart 1983, drugie rozszerzone wydanie 1994.

[12]   Piper, Munchen-Zurich 1987.

[13] Klett-Cotta, Stuttgart 2007. Przekład polski J. Mereckiego: Odwieczna pogłoska. Pytanie o Boga i złudzenie nowożytności, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008.

[14]   Klett-Cotta, Stuttgart 2011.

[15]   Pattloch, Dusseldorf 2007.