Katedra Pneumatologii, Eklezjologii i Mariologii KUL nawiązuje do dziedzictwa dwóch katedr: I Katedry Teologii Dogmatycznej oraz Katedry Mariologii. Pierwszym kierownikiem katedry dogmatyki był ks. prof. dr hab. Antoni Słomkowski. W latach 1960-1980 pełniącym obowiązki kierownika Katedry był o. prof. dr hab. Andrzej Ludwik Krupa OFM (1910-1992). Od 1 października 1980 roku kuratorem Katedry był o. prof. dr hab. Stanisław Celestyn Napiórkowski OFM Conv. (*1933). Naukowymi pracownikami pomocniczymi w Katedrze byli kolejno: dr Ryszard Szmydki OMI (1983-91), dr Zdzisław Kijas OFM Conv. (1991-1993) i ks. dr Andrzej Czaja (1993-2003). Z chwilą powierzenia Katedry ks. Czaji, 15 lutego 2004 roku Katedra przyjęła nową nazwę: Katedra Pneumatologii i Eklezjologii. Zatem do tego czasu kierownicy katedry mariologii kształtowali działalność I Katedry Teologii Dogmatycznej. Do 1998 roku Katedra Mariologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II była jedyną tego typu placówką, jaka istniała na jednym z 11 wydziałów teologii w Polsce. W ostatnim dziesięcioleciu sytuacja się zmieniła, gdyż powołano nowe katedry mariologii: na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie (1998), w Instytucie Teologicznym w Radomiu (1999-2006) i w Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Krakowie (2007).

Do czasu jubileuszu KUL pojawiły się trzy propozycje podsumowania jej działalności katedry: II Synodu Plenarnego w Polsce, opracowanie S.C. Napiórkowskiego OFMConv w ogólnopolskiej autoprezentacji teologicznej oraz uchwała Kapituły nagrody „Pro Ancilla”. Oczywiście swego rodzaju częściowym podsumowaniem są także prace akademickie, które powstały na podstawie dorobku A. Krupy OFM i S.C. Napiórkowskiego OFMConv. Pierwszy kierownik Katedry doczekał się również pierwszej oceny swego dorobku w formie specjalnej sesji naukowej i monografii. Kierownik katedry (K. Pek MIC) i pracownicy Katedry (ks. L. Siwecki, ks. A. Nadbrzeżny) uzyskali częściowe podsumowanie swej twórczości w ramach recenzji habilitacyjnych.

O wyjątkowym znaczeniu stanowi ocena działalności Katedry Mariologii wyrażone przez II Synod Planarny w Polsce, który obradował w latach 1991-1999. Trzeba także zauważyć, że w dokumencie końcowym synodu wspomniano tylko tę jedną placówkę naukowo-dydaktyczną. Podsumowanie znalazło się w części prezentującej „maryjną drogę Kościoła w Polsce”, czyli ukazującej formy pobożności maryjnej (zawierzenie, liturgia, różaniec, Anioł Pański, godzinki, miesiące maryjne i koronacje) oraz podmioty kościelne skupiające się na duszpasterstwie maryjnym (Jasnogórska Rodzina Różańcowa, Rycerstwo Niepokalanej, Dzieło Pomocników Maryi Matki Kościoła, ruch Światło-Życie, sodalicje mariańskie, ruch Dzieci Maryi oraz niektóre zakony). To właśnie w tym ostatnim miejscu wskazano także na Katedrę Mariologii: „Duże zasługi w kształtowaniu mariologii polskiej i wytyczeniu dróg pobożności maryjnej ma Katedra Mariologii KUL. Dobre owoce przyniosło w działalności tej placówki połączenie wymiaru teologiczno-dogmatycznego mariologii z wrażliwością ekumeniczną oraz badaniami nad pobożnością ludową i duszpasterstwem maryjnym”.

W tym krótkim stwierdzeniu wskazano na pastoralne konsekwencje prowadzonej działalności przez Katedrę dając bardzo pozytywną oceną. Zwrócono uwagę również na to, że dotychczasowa działalność nie inspirowała do jednej, ale do wielu dróg pobożności maryjnej. Wprawdzie nie wymieniono żadnej z nich to jednak na podstawie dorobku można stwierdzić, że z jednej strony Katedra twórczo inspirowała do odnowy dotychczasowych form pobożności (np. podczas peregrynacji Ikony Jasnogórskiej), a z drugiej wskazywała na potrzebę nowych inicjatyw duszpasterskich, gdzie szczególne miejsce zajmie Biblia i liturgia. Ten wymiar działalności lubelskiej placówki najbardziej ujawnił się w ramach sympozjów organizowanych na temat adhortacji Pawła VI – „Marialis cultus” i encykliki Jana Pawła II – „Redemtoris Mater”. Oba dokumenty papieskie miały przede wszystkim na celu promocję nauczania II Soboru Watykańskiego. Wspomniany synod w swej ocenie nie odniósł się do tego znaczącego źródła inspiracji działalności Katedry, a jedynie poprzestał na opisaniu jej metody pracy, a mianowicie na łączeniu wymiaru ściśle teologicznego z ekumenicznym oraz z duszpasterskim. Ze strony samej Katedry sformułowano to jako uprawianie „mariologii w kontekście”. Wymownym tego dowodem jest uniwersytecka kolekcja wydawnicza o takim tytule.

Niezwykle cenny przewodnik po dorobku Katedry znajduje się w autoprezentacji teologicznej profesora S.C. Napiórkowskiego OFMConv, który uznał iż jego dorobek da się sprowadzić do „matateologii, mariologii, franciszkanizmu i ekumenizmu”. Chociaż zaproponowany klucz systematyzacji zdaje się wskazywać cztery oddzielne bloki tematyczne to jednak one wzajemnie się przenikają. W ten sposób elementy mariologii można znaleźć w metodologii teologii, we franciszkanizmie i w ekumenizmie. Obecność pozamariologicznych (w Katedrze Mariologii KUL od 1965 roku) obszarów teologicznej twórczości wynikała także w jakiejś mierze z racji pełnionych funkcji (m.in. kurator Katedry Teologii Dogmatycznej I KUL, dyrektor Instytutu Franciszkańskiego, pracownik Instytutu Ekumenicznego KUL oraz uczestnik dialogu katolicko-luterańskiego na forum światowym), ale także z przyjętej metody uprawiania teologii. Na tę ostatnią cechę wyraźnie wskazuje umiejscowienie metateologii na pierwszym planie. Wielokrotnie wznawiany podręcznik „Jak uprawiać teologię” nie tylko stanowi syntezę metodologii teologii, ale także zbiera wieloletni dorobek w tym zakresie prof. Napiórkowskiego. Autor zaznacza, że „proponuje model teologii dość wyraźnie mądrościowej, otwartej na dialog i doświadczenie”. Pionierskie były badania nad opracowaniem doświadczenia osób i wspólnot chrześcijańskich (szczególnie w Europie Środkowo-Wschodniej) jako źródła teologii. W jakiejś mierze dotyczy to także uznania literatury pięknej za locus theologicus. Postulat poszerzenia topiki teologicznej wpłynął na łączenie postulatu wierności Tradycji (i tradycjom) z postulatem otwartości. Ponadto prof. Napiórkowski uznał za ważny element teologicznej metody ekumeniczną zasadę: „zgodnie z prawdą i życzliwie” (o innych Kościołach i wspólnotach chrześcijańskich). Nie bez znaczenia jest również zwrócenie uwagi na jako taki status naukowy teologii, który uwzględnia współczesne teorie nauki.

Szeroko prowadzona analiza metodologii teologii bardzo przyczyniła się do organizowania przez prof. Napiórkowskiego nowego wykładu mariologicznego, który dba o stosowną hierarchię źródeł i prawd teologicznych. Na tej podstawie zarysowały się nowe kierunki rozwoju mariologii, ze szczególnym zwróceniem uwagi na mariologię eklezjotypiczną (w wymiarze pobożności oznacza to promowanie modelu „imitatio Mariae”) i mariologię w kontekście (szczególnie trynitarnym, eklezjologicznym, pobożności). Do dorobku Katedry Mariologii należy także włączyć wprowadzenie tych nowych kategorii językowych. Natomiast gdy chodzi o wymiar ekumeniczny to refleksja nad metodologią teologii pozwoliła ustalić powody odmiennego ukazywania Matki Pana przez katolików i innych chrześcijan. Prof. Napiórkowski przekonywająco wskazał na odmienność modeli teologicznych, które implikują taką a nie inną mariologię. Co więcej odnowiona metodologia teologii pozwoliła na nowe interpretacje znanych dzieł teologicznych. Pionierskie okazały się nie tylko badania nad teologią M. Lutra i ksiąg symbolicznych Reformacji, ale także nad pismami F. Hodura i F. Kozłowskiej. Do szczególnego dorobku należy także reinterpretacja pism Nestoriusza. Uważna lektura powyższych pism pozwoliła również na analizę zarzutów pod adresem mariologii katolickiej i związanej z nią pobożności maryjnej. W tym kontekście wyraźnie został dostrzeżony istotny problem: jaki obraz Boga znajduje się w dotychczas uprawianej mariologii akademickiej oraz duszpasterskiej? Analiza tekstów wielkich czcicieli Maryi, a także mniej znanych autorów maryjnych rozważań, czytanek majowych i październikowych, kazań, a nawet pieśni kazały stwierdzać prof. Napiórkowskiemu, że ukazywany w nich „obraz Chrystusa zdecydowanie i regularnie przegrywa z cieplejszym obrazem Maryi Matki, która jest serdeczna i wszystko rozumie. Zarówno Bóg, jak Chrystus w tych tekstach zdecydowanie przegrywają z obrazem Maryi. A ponieważ obraz Boga i obraz Chrystusa to poważna, nawet bardzo poważna sprawa w chrześcijańskiej wierze, uważam za obowiązek teologa konsekwentne powracanie do tego tematu”. Konkluzja zawiera postulat nie lekceważenia i zbyt łatwego usprawiedliwiania tych nadużyć, które także przyczyniły się do szesnastowiecznego rozdarcia zachodniego chrześcijaństwa a i dzisiaj mogą niepokoić (np. rozpowszechnianie Ikony Jasnogórskiej bez Jezusa).

Z uwagi na duże zaangażowanie prof. Napiórkowskiego, kierownika Katedry w Instytut Franciszkański światło dzienne otrzymało wiele pism (wraz z komentarzem) mariologii franciszkańskiej. Także w tym wypadku nie zabrakło uwrażliwienia na kontekst.

Wskazanie na potrzebę kontekstualności w mariologii wynikało z oceny tej mariologii, która izolowała Maryję głównie z misterium Ojca, Chrystusa, Ducha Świętego, Kościoła, oraz wyłączała mariologię z soteriologii, pneumatologii, charytologii i eklezjologii itd. Stąd tytuł dla serii wydawniczej prowadzonej przez Katedrę Mariologii: „mariologia w kontekście”, wyrażający w skrócie jej program. Postulat uprawiania mariologii w kontekście zachęca do rozwijania teologii pośrednictwa w Chrystusie (Maria in Christo Mediatrix, In Mediatore Mediatrix) i w pośrednictwie Ducha Świętego (Maria in Spiritu Sancto Mediatrix, In Spiritu Mediatore Mediatrix). Prof. Napiórkowski wskazując na nowe modele teologiczne pośrednictwa maryjnego nie wyklucza tego ujęcia, który najbardziej zadomowił się w pobożności: ad Mediatorem Mediatrix. Potwierdzeniem potrzeby komplementarnego ukazywania Maryi w misterium chrześcijańskim były słowa Jana Pawła II, który zawarł to w dewizie: „przez Chrystusa do Maryi”. Zasadniczo dzięki inicjatywie Katedry Mariologii literatura teologiczna w Polsce została wzbogacona obszernym komentarzem do słów Papieża.

W prezentacji dorobku warto odnotować także to, czego nie podjęła. Mianowicie nie opracowała podręcznika mariologii. Wprawdzie kluczowe hasła mariologiczne w opracowaniu prof. Napiórkowskiego znalazły się nawet w „Encyklopedii katolickiej” („Maryja”, „Mariologia”, „Macierzyństwo Boże”, „Macierzyństwo duchowe”, „Niepokalane Poczęcie”) to jednak nie ukazała się synteza tego działu teologii jako autonomiczna praca. Na podstawie analizy dotychczasowego dorobku Katedry ten fakt da się jedynie usprawiedliwić pragnieniem zachowania mariologii od ewentualnej (kolejnej) izolacji z całej teologii.

Decyzją Kapituły nagrody „Pro Ancilla Domini” laureatem jej 10 edycji został prof. S.C. Napiórkowski OFMConv. W przyjętej uchwale wymieniono motywy werdyktu, które także w jakiejś mierze także streszczają działalność Katedry Mariologii. Niemniej na pierwszym planie został postawiony dorobek naukowy jej Kierownika, czyli prof. Napiórkowskiego: Komisja stwierdziła: „ciągłe i konsekwentne zaangażowanie w badania mariologiczne, prowadzone w świetle wskazań Soboru Watykańskiego II, a szczególnie Rozdziału VIII Lumen Gentium oraz zgłębianie nauczania posoborowego; troskę o rozpowszechnianie nauki dotyczącej obecności Maryi w misterium Chrystusa i Kościoła w celu ułatwienia porozumienia między uczniami naszego Pana, poprzez zaangażowanie w dialog ekumeniczny, zwłaszcza katolicko-luterański; tworzenie mariologicznych opracowań naukowych dzieł różnych autorów średniowiecznych a także opracowań pism o. M.M. Kolbego; promowanie „mariologii w kontekście” w celu wspierania autentycznej duchowości chrześcijańskiej, ze szczególnym uwzględnieniem duchowości franciszkańskiej; wpływ na nauczanie mariologii i kształcenie wielu pokoleń studentów i studentek na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz w innych instytucjach”.

Dziedzictwo Katedry Pneumatologii i Eklezjologii powstało pod kierunkiem ks. bp dr hab. Andrzej Czaji, prof. KUL, który został biskupem diecezji opolskiej. Od 1 października 1999 roku był adiunktem w I Katedrze Teologii Dogmatycznej KUL. 13 maja 2003 roku obronił rozprawę habilitacyjną pt. Credo in Spiritum Vivificantem. Pneumatologiczna interpretacja Kościoła jako komunii w posoborowej teologii niemieckiej. Po zatwierdzeniu habilitacji, od 15 lutego 2004 roku był kierownikiem Katedry Pneumatologii i Eklezjologii. Od 1 października 2004 roku był również kierownikiem Katedry Zasad Ekumenizmu na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Opolskiego.

Od 1 października 2005 roku młodszym pracownikiem Katedry był ks. dr Antoni Nadbrzeżny. Od 1 października 2006 roku pracował w Katedrze na stanowisku adiunkta. Rozprawę doktorską pt."Od Matki Odkupienia" do "Matki wszystkich wierzących". Mariologia Edwarda Schillebeeckxa, napisaną pod kierunkiem o. prof. dr hab. Stanisława Celestyna Napiórkowskiego obronił w 2002 roku i od tego roku prowadzi zajęcia z teologii dogmatycznej. Obszary badań naukowych w Katedrze Pneumatologii i Eklezjologii skupiały się wokół następujących dziedzin: eklezjologia (zwłaszcza recepcja soborowej eklezjologii, interpretacja Kościoła jako komunii, nowa ewangelizacja oraz kwestia granic i kryteriów eklezjalności), pneumatologia (zwłaszcza patrystyczna i dialogów ekumenicznych, w tym szczególnie kwestia pośrednictwa Ducha Świętego) i charytologia, teologia niemiecka (zwłaszcza katolicka), teologia holenderska oraz teologia Europy Środkowo-Wschodniej, teologia słowa Bożego i kościelnego urzędu, zwłaszcza diakonatu oraz antropologia, a w niej szczególnie tajemnica chrześcijańskiej inicjacji i egzystencji. Postulat uprawiania mariologii w kontekście jest najmocniej realizowany w odniesieniu do pneumatologii i eklezjologii. Kilka lat funkcjonowania Katedry pozwoliły rozszerzyć dewizę o postulat uprawiania teologii w kontekście. Najważniejsze publikacje Katedry Pneumatologii, Eklezjologii i Mariologii:Czaja Andrzej, Credo in Spiritum Vivificantem. Pneumatologiczna interpretacja Kościoła jako komunii w posoborowej teologii niemieckiej, Lublin 2003; Siwecki Leon, Ecclesia universalis - Ecclesia localis. Teologiczne relacje w posoborowej eklezjologii włoskiej, Sandomierz 2008; Nadbrzeżny Antoni, Sakrament wyzwolenia. Zbawcze posłannictwo Kościoła w posoborowej teologii holenderskiej Lublin 2013; Napiórkowski Celestyn Stanisław, БОГОРОДИЦА В УЧЕНИИ И ПРЕДАНИИ КАTО ЛИЧЕСКОЙ ЧЕРКВИИ. Mockba 2016; Napiórkowski Celestyn Stanisław ИИСУС ХРИСТОС Β РОССИИ в чера и сегодня. V Форум богословов а Санкт-Петербург, Москва 2016; Napiórkowski Celestyn Stanisław, Jezus Chrystus wczoraj i dziś w Rosji, Lublin 2015; Pek Kazimierz, Deus semper maior. Teologiczny obraz Boga w polskiej mariologii XX w., Lublin 2009; Pek Kazimierz, The debate about the Mariology of John Paul II, Stockbridge 2016 , MA USA; Pek Kazimierz, Inspiratorki-liderki-założycielki. Aktywność przedstawicielek katolickich wspólnot i ruchów kobiecych w Polsce (1805-1963). 1. Leksykon biograficzny (współredakcja z M. Waluś), 2. Antologia pism, Lublin 2013; Pek Kazimierz, Regula decem beneplacitorum BVM, Lublin 2012; Pek Kazimierz, Serce mówi do serca. Bł John Henry Newman 1801-1890, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013.

Autor: Krzysztof Góźdź
Ostatnia aktualizacja: 23.02.2018, godz. 20:57 - Grzegorz Barth