Rodzicielstwo w wybranych zagadnieniach pedagogicznych
Spis treści
Wstęp 9
część PIERWSZA • ZMIANY W MODELACH RODZICIELSTWA W UJĘCIU PEDAGOGICZNYM 17
Rozdział 1.
DANUTA OPOZDA • Zróżnicowane rodzicielstwo - zarys refleksji 19 Rozdział 2.
ANNA BŁASIAK - (Nowy) wymiar rodzicielstwa - wybrane aspekty 29 Rozdział 3.
MONIKA Gromek • Realizacja Pawła VI koncepcji odpowiedzialnego rodzicielstwa w wychowaniu w rodzinie 45
Rozdział 4.
EDYTA Zawadzka • Współczesne uzasadnienia celów wychowania rodzinnego w świetle badań nad celami wychowania w rodzinach o zróżnicowanym poziomie wykształcenia rodziców 53
Rozdział 5.
BARBARA CICHY-JASIOCHA • Techniki wychowawcze rodziców a nadzieja na sukces u młodzieży w okresie późnej adolescencji 63
CZĘŚĆ DRUGA * RELACJE RODZIC-DZIECKO W ŚWIETLE ANALIZ I BADAŃ 75
Rozdział 6.
Paulina Biegaj • Nieposłuszeństwo dziecka wobec rodziców a papieski postulat miłości i czułości jako szansa przezwyciężenia wychowawczego kryzysu 77
Rozdział 7.
IZABELA KIEŁTYK-ZABOROWSKA • Nie (zaburzone) relacje rodzic - dziecko 85
Rozdział 8.
MAGDALENA LEŚNIAK * Specyfika środowiska wychowawczego i rodzicielstwa w rodzinach zrekonstruowanych 103
Rozdział 9.
MAŁGORZATA GRABOWSKA • Retrospektywna ocena postaw rodzicielskich przez dziewczęta niedostosowane społecznie. Raport z badań własnych 113
CZĘŚĆ TRZECIA * RODZICIELSTWO I MAŁŻEŃSTWO Z PERSPEKTYWY TRUDNOŚCI ŻYCIA CODZIENNEGO 129
Rozdział 10.
SABINA LUCYNA ZALEWSKA ♦ Samotność i osamotnienie w małżeństwie. Narracje biograficzne i doświadczenia małżonków 131
Rozdział 11.
KAROLINA LUDWIKOWSKA • Samotne rodzicielstwo w sytuacji zaginięcia współmałżonka 149
Rozdział 12.
AGNIESZKA BOCHNIARZ • Samoocena rodziców z niepełnosprawnością ruchową 159
Rozdział 13.
DOROTA Kornas-Biela, EWA Nizio • Niepłodność jako sytuacja trudna dla małżonków 171
Rozdział 14.
JAROSŁAW CZAPLIŃSKI • Adopcja - początek czy koniec trudności i problemów osób bezdzietnych 183
Rozdział 15.
JÓZEF SZOPIŃSKI - Zranienia w rodzinie - kompleks Elektry 193 Rozdział 16.
MONIKA SAB AJ ■ Przemoc perwersyjna a przemoc psychiczna w bliskim związku 203
Noty o autorach 213
Wstęp
Współczesne analizy i badania wyraźnie wskazują na istotne zmiany zachodzące w zakresie życia małżeńsko-rodzinnego i funkcjonowania w rolach rodzicielskich. Zauważa się, że transformacje rodziny uwarunkowane są w dużej mierze przemianami socjokulturowymi, pluralizmem aksjologicznym, zmianą wartości moralnych. Zmiany w życiu rodzinnym wyróżniają się znaczną dynamiką, globalnym zasięgiem i dużym zróżnicowaniem. Stanowią one zatem istotne wyzwanie dla teoretyków, badaczy rodziny i praktyków ukierunkowanych na wspieranie i pomoc rodzinie. Nieustannie aktualne są pytania o zmiany i kształt współczesnej rodziny,
- możliwości, o konieczność i warunki graniczne w dopasowywaniu się rodziny do „nowych czasów”, z zachowaniem jej wartości i niezastępowalności w życiu jednostki i społeczeństwa. Dyskusje prowadzone na gruncie nauk społecznych pokazują zarówno różnorodność problemów jak i różnorodność głosów badaczy, najogólniej rzecz ujmując - w obszarze rodziny.
Owa różnorodność szczególnie zauważalna jest właśnie w odniesieniu do rodzicielstwa. Interdyscyplinarny ogląd współczesnego rodzicielstwa jednoznacznie prowadzi do wniosku o zachodzeniu znaczących zmiam w funkcjonowaniu w rolach rodzicielskich kobiet i mężczyzn, a także o złożonej oraz wieloaspektowej problematyce „nowego rodzicielstwa” (Ładyżyński, 2016). Role rodzicielskie kobiet
- mężczyzn odznaczają się wyjątkowym zróżnicowaniem - od zachowania tradycyjnych form funkcjonowania przez egalitarne po zupełnie nowe i zindywidualizowane sposoby działań. Wielość modeli współczesnego rodzicielstwa wymaga rozpoznania i interpretacji z punktu widzenia optymalizacji warunków rozwoju dziecka, efektywności oddziaływań wychowawczych i realizacji celów wychowania oraz rozwoju dorosłych w pełnieniu ról rodzicielskich.
Pedagogiczny namysł implikuje wychowawcze zagadnienia rodzicielstwa po pierwsze związane ze skutecznością wychowawczą współczesnych rodziców, po drugie zawiera kwestie związane z przygotowaniem młodzieży i młodych dorosłych do pełnienia ról rodzicielskich w zmieniających się nieustannie warunkach życia. Z pewnością, w dobie przemian w zakresie pełnienia ról rodzicielskich wyraźnie wyłania się potrzeba pedagogicznej refleksji i interpretacji zróżnicowanych modeli rodzicielstwa będących efektem przemian społecznych, ekonomicznych i kulturowych. Diagnoza dokonujących się zmian i wychwycenie ich uwarunkowań
i mechanizmów nie jest jednak wystarczająca z punktu widzenia wychowawczych konsekwencji. Pedagogiczny namysł, nie bagatelizując socjokulturowych kontekstów przemian rodzicielstwa, ukierunkowany jest na sytuacje naznaczone szczególnym doświadczeniem jednostki czy też doświadczeniami całego systemu rodzinnego. To one stanowią istotne tło wychowawczych oddziaływań i weryfikują rodzicielskie kompetencje.
Oddawana do rąk Czytelnika książka, jako kolejny tom serii Pedagogika rodziny w teorii i praktyce, podejmuje niektóre zagadnienia związane z rodzicielstwem. Praca wpisuje się w szeroko pojmowany nurt familiologii, aczkolwiek wiodącą perspektywą, przyjętą przez Autorowi Redaktorów, jest perspektywa pedagogiczna. Dopełnienie pedagogicznym rozpoznaniem i interpretacją familiologicznej refleksji nad rodzicielstwem odpowiada nadrzędnej idei serii. Zagadnienia dotyczące rodzicielstwa są niezwykle ważnym działem teorii i praktyki pedagogiki rodziny i wpisują się w zapotrzebowanie i działania związane z opracowaniem teorii wychowania w rodzinie, na co szczególnie wyraźnie zwracała uwagę Profesor Teresa Kukołowicz (1984).
Przygotowana publikacja jest zbiorem refleksji badaczy z wielu ośrodków akademickich. Autorami rozdziałów są zarówno badacze, którzy posiadają bogaty dorobek naukowy, jak i Ci, którzy stawiają pierwsze kroki w prowadzeniu badań naukowych nad rzeczywistością wychowania w rodzinie. W niniejszym tomie znajdują się teksty, w których Autorzy podjęli próbę wskazania na niektóre atrybuty w wybranych modelach współczesnego rodzicielstwa określające jego tożsamość, przedstawili analizę i badania nad relacją wychowawczą rodzic-dziecko, a także pokazali jakie wymagania stają przed rodzicami w sytuacjach niecodziennych, uwikłanych w indywidualny splot zdarzeń trudnych czy wręcz traumatycznych. Strukturę książki tworzą trzy części. Pierwszą zatytułowano: Zmiany w modelach rodzicielstwa w ujęciu pedagogicznym druga nosi tytuł Relacje rodzic-dziecko w świetle analiz i badań, trzecia część skupia teksty pod wspólnym tytułem: Rodzicielstwo i małżeństwo z perspektywy trudności życia codziennego.
Część pierwszą rozpoczyna tekst Danuty Opozdy. Rozważania Autorki są próbą syntezy pedagogicznej refleksji nad zróżnicowanym funkcjonowaniem w rolach rodzicielskich. Globalny zasięg i szybkie tempo przemian społeczno-kulturowych, ekonomicznych i aksjologicznych przyczynia się do przemian w obszarze rodziny, w tym także ról rodzicielskich i zakresu odpowiedzialności za dziecko. Anna Błasiak pisze, że jedną ze zmian, która pozostaje w związku z transformacją społeczno-kulturową jest także wzrost wartości emocjonalno-psychologicznej dziecka w rodzinie. Przekłada się to na jakość relacji rodzic-dziecko oraz proces opieki i wychowania rodzinnego. Autorka wskazuje na nowy wymiar macierzyństwa i ojcostwa, związane z nim tendencje współczesnego wychowania i czynniki determinujące zmiany w rodzicielstwie. Zagadnienie odpowiedzialności za dziecko podjęte
jest przez Monikę Gromek. Autorka przedstawia koncepcję odpowiedzialnego rodzicielstwa, która została wypracowana na gruncie nauczania Kościoła Katolickiego. W tekście poruszona jest problematyka odpowiedzialności rodzicielskiej w ujęciu papieża Pawła VI, który w Encyklice Evangelium Humaneum wskazuje na pięć płaszczyzn odpowiedzialnego rodzicielstwa: poznawczą, wolitywną, moralną, decyzji i religijną. W próbach ustalenia modelowych zachowań wychowawczych rodziców ważne miejsce zajmuje określenie celu wychowania. Analizę tego zagadnienia, w oparciu o badania własne, przedstawia Edyta Zawadzka. W kolejnym tekście Barbara Cichy-Jasiocha prezentuje wyniki badań własnych, które dotyczą znaczenia rodzicielskich technik wychowawczych i nadziei na sukces młodzieży w okresie adolescencji. Wyniki jej badań wskazują, że techniki stosowane zarówno przez matki jak i ojców pozostają w pozytywnym związku z wyższym poziomem nadziei na sukces u chłopców w okresie adolescencji.
Na drugą część publikacji składają się rozdziały, w których Autorzy analizują relacje rodzic-dziecko i prezentują badania własne z tego zakresu. Pierwszy tekst, autorstwa Pauliny Biegaj, przybliża nauczanie Kościoła Katolickiego, a dotyczy wybranych fragmentów adhortacji apostolskiej Amoris laetia papieża Franciszka. Autorka, z perspektywy pedagogiczno-filozoficznej i w nawiązaniu do życia rodzinnego, rozważa papieski postulat miłości i czułości w relacji rodzica z dzieckiem. Realizacja tego postulatu, zdaniem Autorki, pozwala na przezwyciężenie wychowawczych kryzysów. O jakości relacji rodzic-dziecko, ze szczególnym uwzględnieniem komunikacji wewnątrzrodzinnej i roli czasu wolnego, pisze Izabela Kiełtyk-Zaborowska. Zdaniem Autorki trudności w komunikacji wewnątrzrodzinnej i brak czasu wspólnie spędzanego w rodzinie może skutkować rozluźnieniem więzi, narastaniem problemów rodzinnych i brakiem wzajemnej akceptacji i zrozumienia. Z kolei Magdalena Leśniak, w oparciu o analizę literatury, przedstawia specyfikę rodzicielstwa i złożoność problemów w relacjach interpersonalnych osób żyjących w rodzinach zrekonstruowanych. Refleksja podjęta w artykule ukierunkowana jest na analizę tych rodzin jako środowiska wychowawczego. Małgorzata Grabowska pisze, że klimat panujący w rodzinie i więzi, które łączą członków rodziny oddziałują na ocenę postaw rodziców przez dzieci. Autorka przedstawia wyniki badań własnych, które dotyczą retrospektywnej oceny postaw rodzicielskich przez dziewczęta niedostosowane społecznie.
O trudnościach życia codziennego małżonków i rodziców traktują rozdziały trzeciej części publikacji. Autorka pierwszego z nich, Sabina Lucyna Zalewska, przedstawia narracje małżonków, którzy doświadczają samotności i osamotnienia w związku. Problem samotności porusza także w swoim tekście Karolina Ludwikowska. Autorka analizuje zagadnienia „nierozwiązanej" żałoby i specyficznych problemów samotnych rodziców - współmałżonków osoby zaginionej.
Jednym z trudnych kontekstów życia rodzinnego jest też niepełnosprawność w rodzinie. W literaturze wiele miejsca poświęca się niepełnosprawności dziecka a mniej niepełnosprawności rodzica. Zagadnienie to porusza Agnieszka Bochniarz prezentując wyniki badań dotyczące rodzicielstwa osób z niepełnosprawnością i ich samooceny.
Źródłem małżeńskich trudności i barierą do założenia rodziny bardzo często jest niepłodność. Dorota Kornas-Bieła i Ewa Nizio wskazują, że problem ten dotyczy około co piątej pary małżeńskiej. Autorki przedstawiają istotę niepłodności i strategie radzenia sobie z niepowodzeniami prokreacyjnymi. Podstawą refleksji jest analiza wypowiedzi Internautów, które dotyczą sposobów radzenia sobie z niepłodnością. W sytuacji braku oczekiwanych efektów starania się o potomstwo i niepomyślnej diagnozy lekarskiej niektórzy małżonkowie podejmują decyzję
- Problematykę tę podejmuje w swoim artykule ks. Jarosław Czapliński. Autor zwraca uwagę na złożoność zagadnień związanych z procesem adopcyjnym i funkcjonowaniem rodzin adopcyjnych w płaszczyźnie indywidualnej, rodzinnej i społecznej.
Józef Szopiński nawiązuje do dysfunkcji w relacjach rodzinnych. W artykule przedstawiono narrację kobiety uwikłanej przez ojca w relację erotyczną. Zdaniem Autora kompleks Elektry i koszty psychiczne tej relacji wynikają z dysfunkcyjności subsystemu małżeńskiego. Szczególne problemy życia rodzinnego dotyczą również różnego rodzaju form przemocy w relacjach rodzinnych. Zagadnienie to omawia Monika Sabaj. Autorka ostatniego tekstu przedstawianej publikacji opisuje zjawisko perwersji narcystycznej i wskazuje na różnice pomiędzy przemocą perwersyjną a przemocą psychiczną w bliskich związkach.
Szczególne wyrazy wdzięczności kierujemy do Recenzenta niniejszego opracowania, Profesora Arkadiusza Żukiewicza. Uwagi Profesora, pozwoliły nam dopracować formalnie i merytorycznie złożone teksty, nadały strukturalnej przejrzystości pracy oraz pozwoliły spojrzeć szerzej na problematykę rodzicielstwa w pedagogice
- subdyscyplinarnie - w pedagogice rodziny.
Składamy serdeczne podziękowania wszystkim Autorom, których wiedza, refleksja i doświadczenie przyczyniły się do powstania niniejszej publikacji i dyskusji w ramach pedagogiki rodzicielstwa. Wyrażamy nadzieję, że Czytelnik odnajdzie w publikacji również inspiracje do własnych przemyśleń, impuls do rozwoju wiedzy i działań praktycznych, w których rodzicielstwo pozostaje powołaniem i przygodą życia.
Danuta Opozda
Magdalena Leśniak
Ostatnia aktualizacja: 21.03.2018, godz. 16:06 - Justyna Marcinkowska