Książka niniejsza jest plonem konferencji Misja teatru i dramatu na przełomie XX i XXI wieku, zorganizowanej przez Katedrę Dramatu i Teatru KUL, która odbyła się w dn. 24-25 września 2009 roku w Kazimierzu Dolnym. Sympozjum nawiązywało do tradycji badań teatrologicznych w KUL, od początku skierowanych ku refleksji na temat związku teatru i dramatu z przemianami religijnymi i duchowymi. Ten utrwalony nurt badawczy znaczy cykl publikacji, m.in.: Dramat i teatr sakralny, red. I. Sławińska, W. Kaczmarek, W. Sulisz, M. B. Stykowa (Lublin 1988); Popularny dramat i teatr religijny w Polsce, red. I. Sławińska, M. B. Stykowa (Lublin 1990); Dramat i teatr religijny w Polsce, red. I. Sławińska, W. Kaczmarek (Lublin 1991); Wokół współczesnego dramatu i teatru religijnego w Polsce (1979-1989), red. I. Sławińska, W. Kaczmarek (Wrocław 1993); W kręgu polskiego dramatu i teatru religijnego XX wieku, red. W. Kaczmarek, J. Michalczuk (Lublin 2007). Zjawiska te zyskują nowy wymiar w kontekście głębokich przeobrażeń społecznych i kulturowych po 1989 roku, stając się dziś szczególnie interesującym i ważnym terenem do dyskusji. U progu XXI wieku wnikliwego namysłu wymaga zarówno stanowisko teatru wobec nowoczesności i po-nowoczesności w kulturze oraz przemian społeczno-obyczajowych w Polsce i Europie, jak i poszukiwania repertuarowe teatrów dramatycznych, kreowana przez nie antropologia i nowa wizja rzeczywistości. Do aksjologicznej refleksji na temat perspektyw teatru we współczesnej kulturze zostali zaproszeni teatrolodzy oraz twórcy teatralni, co stworzyło możliwość połączenia myśli naukowej ze światopoglądem i praktyką środowiska teatralnego. Program kazimierskiego spotkania dopełniał kameralny pokaz Historyji w wykonaniu studenckiego Teatru ITP, który w 2010 roku obchodzi dziesięciolecie pracy artystycznej. 

Struktura publikacji jest dwudzielna. Część pierwsza zawiera artykuły oscylujące w kręgu rozważań antropologicznych, od syntetycznych ujęć do szczegółowych propozycji analitycznych; natomiast w części drugiej zostały zgromadzone teksty prezentujące różnorodne dokonania w zakresie inscenizacji teatralnych. Teoretyczne podłoże badawcze konstytuuje wielopłaszczyznowa refleksja Wojciecha Kaczmarka, stawiająca problem kryzysu antropologicznego oraz zmierzająca do zdefiniowania istoty teatru i wypływającej z niej misji w kulturze. Wymiar egzystencjalny, społeczny (polityczny) i transcendentny – te trzy aspekty tworzące integralną całość, konieczne do zaistnienia misyjnej optyki teatru, nieczęsto znajdują pełne odzwierciedlenie w dramacie ostatnich lat. Niepokojące przejawy obniżenia statusu bytowego człowieka diagnozuje tekst Ryszarda Strzeleckiego, poświęcony analizie nastawienia dzisiejszego teatru wobec idei osoby ludzkiej, którą najpełniej reprezentują koncepcje antropologiczne oraz refleksja personalistyczna. Rozwinięciem postawionych zagadnień jest artykuł Justyny Kazek, skoncentrowany na próbie ukazania problemu antropologii śmierci. Do pokonferencyjnego zbioru dołączyliśmy także studium autorstwa ks. Mariana Lewki, dotyczące dramaturgii Wiesława Myśliwskiego, jako głos znacząco uzupełniający zakres rozpatrywanych dylematów antropologicznych. Autor artykułu, analizując sceniczne utwory Myśliwskiego w aspekcie obecnej w nich problematyki moralnej, stawia kluczowe, przenikające tę dramaturgię pytanie o wartości i zagrożenia chłopskiej kultury. Stanowi ono pryzmat, przez który pisarz patrzy na polskie społeczeństwo, i za pomocą którego wydobywa uniwersalne problemy i zjawiska wciąż – obecnie jeszcze intensywniej – niepokojące. Joanna Michalczuk proponuje natomiast lekturę najnowszych tekstów „aktualnych – niepopularnych” (Katarantka Tomasza Mana i Dwa ognie Jerzego Łukosza), traktując je jako źródło ontologicznych pytań o współczesny wymiar człowieczeństwa, a zarazem interesujące przykłady wypowiedzi metateatralnych. Porozmawiajmy o życiu i śmierci Krzysztofa Bizia oraz zawierająca elementy misterium pasyjnego sceniczna realizacja Krystyny Jandy zinterpretowane zostały przez pryzmat teologii teatru (Anna Sobiecka). Problematyka językowych spotkań postaci w konwencji „szczerej rozmowy” stała się przedmiotem rozważań Krystyny Latawiec, dowodzących, iż owa imitacyjna, ujęta w kilka wariantów forma dialogowa stanowi typ konwersacji często wykorzystywany przez współczesnych dramaturgów w celu stworzenia wrażenia autentyczności fikcyjnego świata. Pokolenie porno i Made in Poland – dwie głośne antologie tekstów w wyborze Romana Pawłowskiego dały asumpt do wstępnego podsumowania i oceny zjawiska dramaturgii znanej pod hasłem „pokolenie porno” (Izabela Tabor).

Drugi blok zagadnień badawczych koncentruje się na postawie teatru przełomu XX i XXI wieku wobec klasycznego repertuaru oraz różnorodnych tradycji inscenizacyjnych. Co nam zostało z teatru antycznego? – tytułowe pytanie artykułu Jadwigi Czerwińskiej inicjuje rozważania z perspektywy sceny, wyznaczając horyzont badawczy oraz określając ciągłość tradycji teatralnej od antyku do współczesności. Najnowsze sposoby odczytywania Hamleta stanowią przedmiot wypowiedzi Janusza Skuczyńskiego i Agaty Brzóski, które unaoczniają proces zerwania z romantycznym mitem „polskiego księcia”, dekonstrukcji Szekspirowskiego tekstu, eskalacji w przedstawieniach metateatru oraz inwazji świata popkultury. Z zagadnieniami poruszanymi w artykułach dotyczących scenicznych realizacji klasyki korespondują tezy sformułowane przez Jana Ciechowicza, odnoszące się do ujęć szeroko rozumianej tradycji w wybranych inscenizacjach Jana Klaty. W tym kontekście szczególnego wydźwięku nabiera zapytanie o postawę teatru wobec dramatów mistycznych Słowackiego, rozpatrywane przez Agnieszkę Jarosz. Przywołane inscenizacje Księdza Marka są świadectwem odchodzenia od kluczowej dla tego tekstu „kategorii genezyjskiej” lub też dowodem nieumiejętności podjęcia jej przez współczesnych twórców. Próbę wyjścia z pułapki konstatacji antropologicznego kryzysu może stanowić powrót zainteresowania twórczością Thorntona Wildera, przypadający na dwie dekady przełomu XX i XXI wieku (Anna Podstawka). Ten zastanawiający renesans teatralny artysty w znamienny sposób wyraża potrzeby dzisiejszego odbiorcy, związane z poszukiwaniem odpowiedzi na fundamentalne pytania o sens istnienia. Interesujące spojrzenie na sceniczną tradycję stanowi także artykuł na temat bożonarodzeniowych widowisk obrzędowych na Lubelszczyźnie (Agnieszka Oseła). W dobie postępującej unifikacji i rozpadu kultury tradycyjnych wiejskich społeczności lokalnych, artystyczny rozwój teatru regionalnego można postrzegać w kategoriach swoistego fenomenu. Równie ciekawym zjawiskiem jest współczesny pejzaż lubelskich grup teatralnych, które swoją działalnością wpisują się w tradycje ruchu alternatywy teatralnej lat siedemdziesiątych. Wypowiedź ks. Mariusza Lacha sdb (założyciela studenckiego Teatru ITP) znacząco koresponduje z głosami twórców: Leszka Mądzika (Scena Plastyczna KUL) oraz Krzysztofa Babickiego (reżysera i dyrektora artystycznego Teatru im. J. Osterwy w Lublinie), które zdecydowaliśmy się wyodrębnić jako wymowne dopełnienie wielotorowych rozważań dotykających źródeł kryzysu i dążności współczesnego teatru.

Tom oddawany do rąk Czytelnika stanowi naukowo-badawczy refleks toczącej się w ostatnich latach dyskusji na temat kondycji współczesnego teatru i dramatu, w której uwagę przykuwają kwestie dotykające przyczyn oraz konsekwencji kryzysu i degeneracji w sferze wartości, wypierania korzeni chrześcijańskich, rozpadu tradycyjnych form sztuki. Mamy nadzieję, że pozyskane wypowiedzi badaczy i twórców, odzwierciedlające dylematy i perspektywy teatru u progu XXI wieku, dostarczą inspiracji do dalszych dociekań. 

Anna Podstawka

Agnieszka Jarosz