Michał Bartoszak

PL: Superekslibrisy prymasów Polski z XVI i XVII wieku znajdujące się w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie

EN: The suprolibros of the primates of Poland of the 16th and 17th centuries held in the Archdiocesan Archive in Gniezno

 

Źródło / source: Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 110 (2018)

Strony / pages: 35-62

 

https://doi.org/10.31743/abmk.2018.110.03

 

 

Streszczenie

Kwerenda przeprowadzona w trakcie projektu grantowego realizowanego pod kierownictwem dr. Piotra Pokory w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie umożliwiła wskazanie grupy 21 typów i odmian superekslibrisów stosowanych przez 9 arcybiskupów gnieźnieńskich XVI i XVII w. Usystematyzowane osobowo znaki własnościowe, w pozytywny sposób świadczące o trosce o estetyczną okazałość woluminów hierarchów, dowodzą zarazem ich rozwiniętych ambicji bibliofilskich. W omawianym zbiorze uwidocznione zostały fluktuacje popularności tej formy znaku własnościowego. Trwający mniej więcej do połowy XVI w. etap implementacyjny objawił się jedynie sporadycznymi przykładami reprezentowanymi przez pojedyncze superekslibrisy Macieja Drzewickiego i Jana Latalskiego. Rozwój ilościowy dostrzegalny od drugiej połowie XVI w. uwidoczniony został w książkowych znakach Jakuba Uchańskiego, Stanisława Karnkowskiego, Bernarda Maciejowskiego, Wojciecha Baranowskiego, Jana Wężyka i Macieja Łubieńskiego dla których wachlarz typów i odmian superekslibrisów uległ już zdecydowanemu rozrostowi. Regres dostrzegalny wśród polskich miłośników książek w ciągu XVII w. skutkował mniej zasobną listą dalszych przykładów, które reprezentuje tutaj jedynie superekslibris Kazimierza Floriana Czartoryskiego. Opis pojedynczego egzemplarza uwzględnia tytuł, rok i miejsce wydania druku, opis oprawy wraz z próbą identyfikacji warsztatu introligatorskiego, jak też inne znaki proweniencyjne w obrębie woluminu, a także powiązaną z danym superekslibrisem literaturę przedmiotową.

Słowa kluczowe: Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie; arcybiskupi gnieźnieńscy; superekslibris; starodruki; nauka o książce

 

 

Summary

The research conducted as part of a grant project under the supervision of Dr Piotr Pokora in the Archdiocesan Archive in Gniezno resulted in presenting the group of 21 types of supralibros used by nine archbishops of Gniezno in the 16th and 17th century. The owner’s marks separately arranged, reflecting hierarchs’ care about aesthetic values of their volumes, reveal archbishops’ great bibliophilic ambitions. The collection under investigation presents how the popularity of these types of owner’s marks fluctuated. The implementation stage, which lasted to the mid-16th century, is represented only by occasional examples of single supralibros of Maciej Drzewicki and Jan Latalski. The increase in number which is noticed in the second half of the 16th century is revealed in the owner’s marks of Jakub Uchański, Stanisław Karnkowski, Bernard Maciejowski, Wojciech Baranowski, Jan Wężyk and Maciej Łubieński, for whom a range of types and varieties of supralibros expanded considerably. The decline among Polish book lovers in the 17th century resulted in a scant list of further examples, represented here only by the supralibros of Kazimierz Florian Czartoryski. The description of a particular book includes the title, the year and place of its publishing, the description of the cover along with an attempt to identify the bookbinding workshop and other marks of provenance, as well as the literature related to the given supralibros.

Key words: the Archdiocesan Archive in Gniezno; archbishops of Gniezno; supralibros; antique books; the study of the book

 

 

Bibliografia / References

Źródła

Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie

sygn. BK 347, BK 375, BK 404, BK 443, BK 451, BK 516, BK 655 BK 845, BK 1068,

BK 1428, BK 1478, BK 1543, BK 1568, BK 2478, BK 2894, BK 3007, BK 3030, BK

3229, BK 3243, BK 4767, BK 4932, BK 4945, BK 5156, BK 6089, BK 6346, BK

6475, BKS 942, BKS 2760, BKS 2903, BKS 3195, BKS 3294, PL 168, PL 224, PL

232, PL 253, PL 305, PL 320, PL 322.

Archiwum Główne Akt Dawnych

sygn. MK 131, MK 134.

Biblioteka Jagiellońska

Spuścizna Anny Lewickiej-Kamińskiej, sygn.: 93-80, 95-80, 115-80.

Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego

sygn. Sd. 602.2338, Sd. 608.3537, Sd. 612.35.

 

Opracowania

Bartoszak M., Pozostałości księgozbioru prymasa Stanisława Karnkowskiego w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, „Roczniki Biblioteczne”, 61 (2017) s. 35-65.

Budka W., Papiernie poznańskie, w: W. Budka, Historia papiernictwa: antologia prac historyka papiernictwa Włodzimierza Budki, [Łódź]-Duszniki-Zdrój 2009, s. 142-148.

Budka W., Znaki wodne papierni w Rzeczypospolitej Polskiej XVI w., w: Papiernie w Polsce XVI w., wyd. W. Budka, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971, s. 69-79.

Bylinowa E., Renesansowy księgozbiór rodziny Strzemboszów, w: Kolekcje Historyczne. Księgozbiory Szlacheckie XVI-XVIII wieku, red. E. Wyszyńska, Warszawa 2004, s. 17-105.

Chmiel A., Oprawy introligatora krakowskiego Kaspra Rajmana (Starszy) 1566-1600, „Przemysł i Rzemiosło”, 1 (1921) z. 1, s. 14-20.

Chyczewska A., Zasób drzeworytów ilustracyjnych i herbowych w XVI-wiecznych oficynach poznańskich, w: Z zagadnień teorii i praktyki bibliotekarskiej. Studia poświęcone pamięci Józefa Grycza, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961, s. 354-382.

Cubrzyńska-Leonarczyk M., Polskie superekslibrisy XVI-XVIII wieku: centuria druga, Warszawa 2001.

Franczak R., Pozostałości księgozbioru kanonika gnieźnieńskiego Leonarda Walkonowskiego w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Gnieźnie, „Archiwista Polski”, 3 (2014) s. 31-39.

Iwańska-Cieślik B., Biblioteka kapituły katedralnej we Włocławku, Bydgoszcz 2013.

Katalog Druków Polskich XVI-go wieku Bibljoteki Kapitulnej w Gnieźnie, oprac. L. Formanowicz, Poznań 1930.

Kawecka-Gryczowa A., Nieznany bibliofil polski XVI wieku Maciej Bech, „Roczniki Biblioteczne”, 21 (1977) z. 1-2, s. 117-140.

Kiersnowski R., Wstęp do numizmatyki polskiej wieków średnich, Warszawa 1964.

Korolev S., Cenne i rzadkie polskie superekslibrisy heraldyczne ze zbiorów Biblioteki Narodowej w St. Petersburgu, „Z badań nad książką i księgozbiorami historycznymi”, 3 (2009) s. 171-196.

Laucevicius E., XV-XVIII a. Knygu irisimai Lietuvos B ibliotekose, Mosklas-Vilnius 1976.

Moskal T., Książki z superekslibrisami biskupów polskich okresu przedrozbiorowego w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu, w: Artem aliis tradere. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Anzelma Weissa, red. W. Bielak, J. Marczewski, T. Moskal, Lublin 2011, s. 193-205.

Muraszko M., Małopolska oprawa „Liber de modo acquirendae divinae gratiae...” z księgozbioru arcybiskupa Wojciecha Baranowskiego, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Studia o Książce i Informacji”, 36 (2017) s. 241-246.

Muraszko M., Oprawy ksiąg arcybiskupa gnieźnieńskiego Wojciecha Baranowskiego, w: O miejsce książki w historii sztuki – Państwo i Kościół. W rocznicę chrztu Polski, Kraków 2018 (w druku).

Obrębski A., Oprawy książek należących do przechowywanej w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej Volsciany, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, 41 (1991) s. 133-145.

Piech Z., Uwagi o typologii i nazewnictwie pieczęci w polskich i zagranicznych badaniach sfragistycznych, w: Dawne pieczęcie. Typologia – metody badań – interpretacje, red. Z. Piech, Warszawa 2015, s. 15-46.

Piekarski K. rec. R. Kotula, Właściciele rękopisów i starodruków zbiorów wielkopolskich Z. Czarneckiego, mieszczących się obecnie w „Baworovianum” we Lwowie, Lwów 1929, „Przegląd Bibljoteczny”, 3 (1929) z. 3, s. 388-415.

Płaszczyńska-Herman K., Ślady bibliofilskiej działalności braci kaznodziejów – superekslibrisy dominikańskie z biblioteki oo. dominikanów w Krakowie, w: Tegumentologia Polska dzisiaj, red. A. Wagner, Toruń 2016, s. 167-189.

Pokora P., „Pontificale Romanum” z 1520 roku z biblioteki prymasa Macieja Drzewickiego. O odnalezieniu jednego z zaginionych klejnotów Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, „Biblioteka”, 17 (2013) s. 37-51.

Pokora P., Muraszko M., Skarby drukarstwa i introligatorstwa ze zbiorów dawnej Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie. Katalog wystawy w Bibliotece Raczyńskich: Poznań 5-30 maja 2015, Poznań-Gniezno 2015.

Poniatowski S., Biblioteka kapituły łowickiej (zarys dziejów) w: Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi. Bibliologia dyscypliną integrującą, Warszawa 1993, s. 119-125.

Rulka K., Superekslibrisy w zbiorach Biblioteki Seminarium Duchownego we Włocławku, „Studia Włocławskie”, 6 (2003) s. 527-557.

Rybandt S., Księgozbiór prymasa Stanisława Karnkowskiego. Źródło badań nad kulturą umysłową dostojnika kościelnego XVI w., „Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi”, 13 (1992) s. 117-130.

Rybandt S., Superekslibrisy prymasa Stanisława Karnkowskiego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, „Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi”, 11 (1991) s. 5-26.

Siniarska-Czaplicka J., Filigrany papierni położonych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od początku XVI do połowy XVIII wieku, Wrocław 1969.

Sipayłło M., Polskie Superexlibrisy XVI-XVIII wieku, Warszawa 1988.

Skiełczyński Z., Superekslibrisy z Biblioteki Kapitulnej w Łowiczu, Łowicz 1993.

Skiełczyński Z., Superexlibrisy Jana Wężyka arcybiskupa gnieźnieńskiego w Bibliotece Kapituły Łowickiej, „Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie”, 6-7 (1977) s. 174-178.

Starzyński M., Herby średniowiecznych opatów mogilskich, Kraków 2005.

Strelnik I., Bibliofile XVI i XVII wieku i ich książki w Bibliotece im. Łopacińskiego, „Rocznik Lubelski”, 23/24 (1981/1982) s. 65-77.

Wagner A., Prymas Maciej Drzewicki jako bibliofil. W pięćsetlecie powstania pierwszego polskiego ekslibrisu, Warszawa-Toruń-Poznań-Drzewica 2016.

Wagner A., Superekslibris polski: studium o kulturze bibliofilskiej i sztuce od średniowiecza do połowy XVII wieku, Toruń 2016.

Żurowski S., Znaki wodne papiernictwa wielkopolskiego XVI-XIX w., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, „Biblioteka”, 5/57 (1965) s. 255-316.

 

Netografia

internetowa baza Piccard Watermark Collection: https://www.piccard-online.de/strukt ur.php? sprache=en (dostęp: 30.06.2018).

internetowa baza opraw zabytkowych XV-XVIII w. Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk: http://www.ptpn.poznan.pl/oprawy/oprawa7.php (dostęp: 30.06.2018).

 

 

Informacja o autorze / Information about Author

Michał Bartoszak – mgr historii; współpracownik Instytutu Historii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu;

e-mail: michal.bartoszak@gmail.com

ORCID 0000-0003-3483-8306