Nauka / Zespół Ekspertów KUL / Eksperci / Henryk DUDA
Ruskim na odsiecz!
Pamięć przypomina mi stan wojenny (od 13 grudnia 1981 r.) i różne happeningi oraz spontaniczne formy protestu, takie jak np. noszenie opornika w klapie. Opornik albo inaczej rezystor to „element bierny obwodu elektrycznego, wykorzystywany do ograniczenia prądu płynącego w tym obwodzie” (Wikipedia). Wywodzący się z łacińskiego czasownika resistere «stawiać opór» internacjonalizm (tj. słowo, najczęściej pochodzenia grecko-łacińskiego, zwykle należące do terminologii fachowej, obecne w wielu językach świata) rezystor został zastąpiony w języku polskim rodzimym rzeczownikiem opornik. Opornik w klapie nadawał się więc doskonale na znak sprzeciwu.
W owym czasie na straży istniejącego w Europie Centralnej i Wschodniej porządku stały wojska radzieckie. Choć były to wojska wielonarodowego (w teorii i praktyce) Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (Sowieckich), to potocznie przedstawicieli tego państwa nazywaliśmy Ruskimi albo Ruskami. Osobiście nigdy nie widziałem, lecz pamiętam z opowieści, że niektórzy zaczęli nosić koszulki z prowokacyjnym, wykonanym wielkimi literami napisem: Nie lubię RUSKICH, pod którym drobniutkimi literami widniało jeszcze asekuracyjne: pierogów! Piszę asekuracyjne, bo ruskich pierogów można nie lubić, ale nielubienie Ruskich, to już była zbrodnia stanu, gdyż przyjaźń polsko-radziecka była wpisana w PRL-owską konstytucję. Władzy nie podobał się też samochód, który – jak podają źródła historyczne – zauważono w Gorzowie Wielkopolskim. Z przodu miał inkryminowany napis Nie lubię RUSKICH, a z tyłu drobnymi literami rzeczownik pierogów.
Przypominam o tym w związku z pojawiającymi się po napaści Rosji na Ukrainę poważnymi i żartobliwymi propozycjami zmiany nazwy pierogi ruskie na pierogi ukraińskie. Moja pamięć nieprzypadkowo połączyła tamte, historyczne już, działania z obecnymi próbami usunięcia z obiegu publicznego nazwy pierogi ruskie. Powodem jest przymiotnik ruski z *rus-ski, który wywodzi się od nazwy własnej Ruś. W znaczeniu strukturalnym ruski to «odnoszący się do Rusi», a więc do Rusi Kijowskiej, na której wyrosła współczesna Ukraina, Rusi Moskiewskiej, której spadkobiercą jest Rosja, Rusi Białej etc. Inaczej – ruski to nie rosyjski. Przymiotnik rosyjski natomiast wywodzi się od dawniejszej nazwy Rosji w języku polskim – Rosyja. Pierogi ruskie to nie są pierogi rosyjskie, lecz raczej pierogi ukraińskie, bo stamtąd – jak się przypuszcza – tę potrawę zapożyczyliśmy. Pamiętajmy o tej ukraińskiej genezie ruskich pierogów, lecz nie walczmy z nazwą, gdyż jest ona częścią naszego niematerialnego dziedzictwa historycznego.
Zamiast tego unikajmy – nawet w odmianie potocznej języka polskiego – używania przymiotnika ruski w znaczeniu «rosyjski», «sowiecki». A więc pierogi ruskie, lecz język rosyjski obok ukraińskiego i białoruskiego; kultura rosyjska, nie ruska etc. Nie wrzucajmy wszystkich Słowian Wschodnich do jednego worka. Przy okazji, w połączeniach takich jak ruskie pierogi, przymiotnik ruski ma neutralne nacechowanie emocjonalne. Przeważnie jest jednak nieco inaczej – w licznych kontekstach ruski jest nacechowany negatywnie (por. ruski alfabet, ruski traktor, ruski samochód, ruski bardak (bałagan), ruski troll etc.), tj. przymiotnik wskazuje na marną jakość rzeczy pochodzącej z ZSRR (dawniej) czy z Rosji (dziś).
Do tej pory pisałem o przymiotniku ruski. Jednak w opisywanym tu wcześniej napisie na koszulkach czy samochodzie rzecz jest bardziej skomplikowana. Jeśli potraktować napis całościowo (Nie lubię ruskich pierogów!) to interesujący nas wyraz jest przymiotnikiem (pierogi – jakie? – ruskie). Jednak w tej grze słów, dobierając wielkość liter lub rozłożenie wyrazów eksponowano tylko część tego napisu: Nie lubię Ruskich. Użyłem tu wielkiej litery, gdyż w tym wypadku jest to synonim nazwy własnej Rusek «potocznie: Moskal, Rosjanin, Kacap». Można to zinterpretować jako strukturę składniową z elipsą (pominięciem, opuszczeniem), np. nie lubię ruskich najeźdźców, okupantów, zaborców → nie lubię Ruskich. W opisie gramatycznym można takie użycia potraktować jako urzeczownikowiony przymiotnik, Ruski «Rusin, Rusek», por. ślepy «ślepiec» ← ślepy człowiek. Rzeczownik Ruski musimy rozpocząć wielką literą, co wynika z ogólnej zasady ortograficznej – wszystkie nazwy narodowości piszemy wielką literą.
Proszę zwrócić uwagę, że tytuł tego tekstu też jest grą słowną. Autor wyrusza tu na odsiecz ruskim pierogom, a nie Ruskim (Ruskom), czyli Rosjanom walczącym z Ukraińcami!
Komentarz został opublikowany przez:
henryk.duda@kul.pl
