15 lat członkostwa Polski w strefie Schengen

W marcu 2023 r. obchodzimy 15 rocznicę pełnego włączenia Polski do strefy Schengen, zarówno jej granic lądowych, morskich, jak i powietrznych. Tym samym Polska stała się integralną częścią „obszaru bez granic”, który pozwala na swobodny przepływ osób bez kontroli na granicach pomiędzy państwami członkowskimi. Pełne uczestnictwo w strefie Schengen jest konsekwencją wypełnienia wymogów wynikających z samego przystąpienia do Unii Europejskiej. Dorobek prawny Schengen, w terminologii unijnej znany jako acquis Schengen, obowiązywał Polskę od akcesji do Unii Europejskiej w 2004 r. Natomiast pełne członkostwo w strefie Schengen było nabywane etapowo, najpierw w grudniu 2007 r. włączono granice lądowe i morskie, natomiast granice powietrzne zostały włączone z końcem marca 2008 r., co wynikało ze zmiany czasu z zimowy na letni i tym samym zmian w rozkładzie lotów. W ten sposób Polska weszła w pełni do strefy Schengen i stała się częścią „obszaru bez granic”, który stanowi najważniejsze osiągnięcie integracji europejskiej.   Jest to obszar, gdzie kontrola graniczna nie jest sprawowana na granicach wewnętrznych pomiędzy państwami członkowskimi, ale jest wzmocniona na granicach zewnętrznych z państwami trzecimi, aby zapewnić bezpieczeństwo wszystkich państw „obszaru bez granic”. Polska stała się szczególnym państwem członkowskim, gdyż jej granica wschodnia jest jednocześnie granicą zewnętrzną Unii i strefy Schengen. Straż Graniczna działa więc w celu kontroli nie tylko granic Polski, ale całego „obszaru bez granic”. Tę charakterystyczną pozycję terytorialną i prawną Polski podkreśla fakt, że aktualnie granica wschodnia jest najważniejszą granicą zewnętrzną Unii Europejskiej, zwłaszcza w kontekście wojny w Ukrainie, a jej bezpieczeństwo odgrywa kluczową rolę nie tylko dla UE, ale także dla NATO. 

Aktualna rocznica członkostwa Polski w „obszarze bez granic” to również 15 rocznica największego pełnego rozszerzenia strefy Schengen w całej jej historii. Włączono nie tylko granice lądowe, morskie i powietrzne  Polski, ale też 8 innych państw członkowskich UE: Słowacji, Czech, Węgier, Słowenii, Litwy, Łotwy, Estonii i Malty. Jest to następstwem inkorporacji acquis Schengen do prawa Unii na mocy Traktatu Amsterdamskiego, który ustalił zasady pełnego włączania nowych państw członkowskich UE do „obszaru bez granic”. Generalnie acquis Schengen, będąc wiążącym dla nowych państw członkowskich od dnia przystąpienia do Unii, jest w pełni stosowane są w tych państwach na mocy decyzji Rady z 2007 r. w sprawie pełnego stosowania przepisów dorobku Schengen w Republice Czeskiej, Republice Estońskiej, Republice Łotewskiej, Republice Litewskiej, Republice Węgierskiej, Republice Malty, Rzeczpospolitej Polskiej, Republice Słowenii i Republice Słowackiej. Ponad dwukrotne powiększenie strefy Schengen po TA świadczy o silnej woli politycznej państw europejskich, a dorobek Schengen został doceniony i przyjęty przez prawie wszystkie państwa zjednoczonej Europy.

Powiększenie strefy Schengen o Polskę i pozostałe nowe państwa członkowskie Unii było pierwszym rozszerzeniem na zasadach Traktatu Amsterdamskiego. Kolejne nastąpiło dopiero w styczniu 2023 r. gdy Chorwacja weszła strefy Schengen. W ten sposób 23 państwa Unii Europejskiej należą jednocześnie do strefy Schengen, a kolejne 3 państwa UE (Cypr, Rumunia i Bułgaria) czekają na pełne włączenie do „obszaru bez granic”. Należy też wspomnieć, że do strefy Schengen należą także Norwegia, Islandia, Szwajcaria i Liechtenstein nie będące państwami Unii. Pomimo pewnych różnic geopolitycznych państwa te należą do tzw. UE+ i w wymiarze prawnym tworzą jednej obszar swobodnego podróżowania bez kontroli na granicach.

Początki samej strefy Schengen to 1985 r., gdy w małej luksemburskiej miejscowości położonej na trójstyku granic francusko-niemiecko-luksemburskim podpisano Układ z Schengen, który stał się kamieniem milowym integracji europejskiej. Wtedy jednak nawet w najśmielszych zamierzeniach nie brano po uwagę włączenia państw Europy Środkowo-Wschodniej pozostających za „ żelazną kurtyną”. 15 lat temu to marzenie stało się rzeczywistością i strefa Schengen jest określana jako obszar, na którym umożliwiono swobodne przemieszczanie się bez kontroli granicznej od Lublina do Lizbony.

Wraz z największym rozszerzeniem strefy Schengen już ponad 400 mln obywateli UE zyskało możliwość swobodnego podróżowania po obszarze Schengen bez kontroli granicznej. Akcesja Polski  do strefy Schengen okazała się jednym z najważniejszych czynników wzrostu znaczenia RP na forum UE i arenie międzynarodowej – jako wiarygodnego i równoprawnego partnera. Poprzez 15-letnie członkostwa w strefie Schengen Polska pełniej zintegrowała się z Unią i może uczestniczyć w całości unijnej Przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Bardzo dobrze spełniła standardy w zakresie unijnej polityki dotyczącej granic, szczególnie w kontekście ochrony granic UE przed prowokacjami migracyjnymi z Białorusi oraz stosowanie ochrony tymczasowej dla uchodźców wojennych z Ukrainy. Ponadto w Warszawie znajduje się kluczowa agencja UE w sprawach granicznych FRONTEX
(Europejska Agencja Straży Granicznej i Przybrzeżnej). Chociaż bilans członkostwa Polski w strefie Schengen wychodzi zdecydowanie dodatnio należy też zauważyć pewne negatywne jego skutki w wymiarze historycznym. Wymóg ujednolicenia procedur wizowych wobec państw trzecich skomplikował współpracę transgraniczną z państwami sąsiadującymi na wschodzie. Polska jednak podjęła wysiłki na rzecz łagodzenia reżimu wizowego poprzez zawieranie umów o małym ruchu granicznym, a następnie wprowadzenia ruchu bezwizowego.  Ma to szczególnie znaczenie w kontekście wspierania Ukrainy na drodze do członkostwa w UE, a którym Polska jest aktualnie liderem. 

Polska, jako państwo w pełni uczestniczące w strefie Schengen, a jednocześnie UE, pełni szczególną rolę spośród państw członkowskich. Z jednej strony czerpie korzyści z włączenia w „obszar bez granic” ,  z drugiej jako państwo posiadające granicę zewnętrzną stoi nieustannie przed wyzwaniem pogodzenia zadań pełnoprawnego uczestnika tego obszaru ze współpracą z państwami znajdującymi się bezpośrednio poza nim. W tym kontekście zadania RP, jako państwa członkowskiego UE i strefy Schengen są nieco trudniejsze niż pozostałych państw, a czynniki determinujące szczególną pozycję Polski wymagają skoordynowanych działań i współpracy służb granicznych, celnych i policyjnych, które jako pierwsze odpowiadają za bezpieczeństwo całego „obszaru bez granic”. Jednocześnie wymaga to współdziałania z analogicznymi służbami na granicy z państwami trzecimi, oczywiście przy zachowaniu unijnych standardów kontroli. Tym samym jest to wyzwanie wobec polskich władz  do podejmowania nieustannych działań na rzecz skutecznego wypełniania zadań „strażnika” zewnętrznej granicy UE i strefy Schengen.