Tradycja filomacka. W dwusetlecie procesu filomatów i filaretów

W dniach 14–16 listopada br. odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa pt. „Tradycja filomacka. W dwusetlecie procesu filomatów i filaretów” organizowana przez Katedrę Tekstologii i Edytorstwa KUL przy znacznym wsparciu Fundacji Rozwoju KUL. Wydarzenie to było zwieńczeniem prowadzonych od pięciu lat prac nad projektem „Archiwum Filomatów – edycja cyfrowa” pod kierownictwem dr. hab. Wojciecha Kruszewskiego, prof. KUL, finansowanego przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki. Termin konferencji został wyznaczony nieprzypadkowo – zbiega się on z dwusetną rocznicą procesu filomatów i filaretów oraz pierwszym wydaniem „Dziadów” wileńsko-kowieńskich.

– Dzięki temu projektowi niezwykłe i bogate archiwum liczące około dwadzieścia tysięcy stron dokumentów stanie się nareszcie po dwustu latach dostępne w formie repozytorium zasobów cyfrowych dla badaczy, dla literaturoznawców, historyków, badaczy społecznych, kulturoznawców, specjalistów i dziewiętnastowieczników wszelkiego autoramentu – mówił podczas otwarcia konferencji dziekan Wydziału Nauk Humanistycznych dr hab. Dariusz Skórczewski, prof. KUL.

Historyczne Archiwum Filomatów jest obecnie przechowywane w czterech placówkach: Bibliotece Uniwersyteckiej KUL, Bibliotece Wróblewskich w Wilnie, Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego oraz w Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie. Historia części archiwaliów, które trafiły do Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, mogłaby stać się podstawą dla scenariusza filmowego lub książki. W akcję sprowadzenia Archiwum Filomatów do Lublina zaangażowani byli prof. Stanisław Pigoń i prof. Czesław Zgorzelski, wieloletni wykładowca KUL. Sensacyjną opowieść o losach filomackich dokumentów opisał m.in. prof. Marian Maciejewski w czwartej części szkicu pt. „Czesław Zgorzelski – Uczony i Wychowawca (17 III 1908–26 VIII 1996)”, którego przedruk znalazł się w wydanej w ubiegłym roku księdze jubileuszowej poświęconej Konkursowi im. Profesora Czesława Zgorzelskiego. W 2021 roku mgr Urszula Jańczyk, sekretarz projektu, opublikowała książkę poświęconą Archiwum Filomatów w Lublinie – pierwsze tak szczegółowe omówienie tego zagadnienia.

Projekt „Archiwum Filomatów – edycja cyfrowa” pozwolił na przejrzenie, zakonserwowanie, zdygitalizowanie i opracowanie edytorskie niezwykle cennych zasobów. Jak zaznaczył w swoim przemówieniu dziekan Wydziału Nauk Humanistycznych, konferencja stała się więc okazją do podziękowania zespołowi badaczy zaangażowanych w realizację grantu: – Wartość materiałowa tego przedsięwzięcia jest nie do przecenienia – podobnie jak wiedza o przeszłości, jaką można z tych zasobów wydobyć. Archiwa mają to do siebie, że ich poznanie ma moc zmienić nasz obraz świata, aktualny obraz świata, a przynajmniej lepiej go zrozumieć, a także oczywiście tych, którzy byli przed nami.

Konferencja miała charakter multidyscyplinarny. Podczas sympozjum omówiono różne aspekty dziedzictwa Towarzystwa Filomatów i powiązanych z nim twórców i organizacji. Prelegenci prezentowali zarówno ujęcia literaturoznawcze, językoznawcze, jak i historyczne. Osobne bloki problemowe poświęcono zagadnieniom edytorskim, w tym edycji cyfrowej i narzędziom wykorzystywanym w nowych edycjach dokumentacyjnych.

– Jesteśmy humanistami, niektórzy z nas są edytorami, i wierzymy, że nasza praca ma sens. Nie tylko dlatego, że odcyfrowujemy dawne teksty, ale także dlatego, że zawarte w nich idee mają znaczenie nie tylko dokumentalne. Archiwum Filomatów jest cenne nie tylko jako świadectwo pewnego etapu w życiu polskiego społeczeństwa bez państwa, ale także jako historyczna artykulacja idei, które leżą u podstaw naszej cywilizacji i których pielęgnowanie może pomóc ją nam ocalić w tych nieoczywistych czasach, w jakich obecnie się znajdujemy – mówił dr hab. Dariusz Skórczewski.

Materialnym upamiętnieniem rocznicy wydarzeń jesieni 1823 roku, tj. uwięzienia i procesu młodzieży wileńskiej, który przeszedł do historii jako proces filomatów i filaretów, będzie także numer specjalny „Roczników Humanistycznych” zaplanowany na rok 2024.