Katedra Teorii i Antropologii Literatury to jedna z najstarszych jednostek naukowych tego typu w Polsce. Jej historia rozpoczyna się w 1950 r. w Lublinie, ale korzenie sięgają badawczych tradycji przedwojennego Lwowa i Wilna. Wypracowany w Katedrze kurs poetyki i teorii literatury stanowi jeden z trzech filarów uniwersyteckiego kształcenia kulowskich polonistów. A zainicjowane tu badania nad literaturoznawczą aksjologią, sacrum w literaturze i wielokulturowością stały się ogólnopolskimi kręgami problemowymi.

 

Z prehistorii teorii literatury

Przed II wojną światową w żadnym z sześciu polskich uniwersytetów nie było katedry teorii literatury. 

Gwałtowny rozwój teorii dzieła literackiego (poetyki) oraz teorii badań literackich (metodologii) nastąpił na początku wieku XX. Zmiana przyszła na fali przełomu antypozytywistycznego, a towarzyszyło jej wzmożone zainteresowanie tym, „jak jest zrobiony” utwór, „jak istnieje” i jak go badać. Nowoczesna teoria literatury (niekoniecznie pod takim szyldem) zrodziła się w Europie Środkowej i Wschodniej (w Rosji, Polsce, Czechach) w pierwszych dekadach XX w. Rodzimi uczeni inicjujący ten przełom to: Kazimierz Wóycicki, Zygmunt Łempicki i Juliusz Kleiner. Jeden z ważnych uczestników tych przemian Manfred Kridl, podsumowując okres międzywojenny, pisał po latach o bojach Wilna i Warszawy o nową naukę o literaturze, mając na myśli siebie i swoich wileńskich uczniów, posługujących się „metodą integralną”, oraz lewicujących prestrukturalistów z warszawskiego Koła Polonistów. Można by dodać, że w tych zmaganiach o metody i pryncypia aktywnie uczestniczyli też lwowiacy (Kleiner, Eugeniusz Kucharski oraz Roman Ingarden) oraz (w węższym zakresie) poznaniacy (Tadeusz Grabowski, Konstanty Troczyński) i łodzianie (pod przewodem przybyłej ze Lwowa Stefanii Skwarczyńskiej, wykładającej w Wolnej Wszechnicy Polskiej, gdzie w 1938 r. utworzono pierwszą w kraju katedrę teorii literatury).

W okresie międzywojennym środowisko lubelskie do tej metodologicznej awangardy jeszcze nie należało. Od roku akademickiego 1927/1928 na KUL wykładał wszak zainteresowany zagadnieniami poetyki dramatu i problemami wersyfikacji Henryk Życzyński, który również w dydaktyce uwzględniał kwestie poetologiczne. Wcześniej o problemy stylistyki zatrącał w swoich ćwiczeniach uniwersyteckich ks. Cezary Pęcherski, a w wykładach zagadnienia teoretyczne poruszał Wiktor Hahn.

 

 

prof. Henryk Życzyński

prof. Wiktor Hahn

 

Prace u kulowskich podstaw

Szczęśliwym zrządzeniem losu na KUL trafił w listopadzie 1944 r. jeden z najlepszych znawców romantyzmu, wybitny edytor oraz teoretyk literatury Juliusz Kleiner. Autor monografii poświęconych wieszczom planował erygowanie obok istniejących katedr historii literatury i katedr językoznawczych również katedry teorii literatury. Tego zamierzenia w czasie pięcioletniego pobytu w Lublinie nie udało mu się jednak zrealizować.

Równie inspirującym dla dziejów kulowskiej polonistyki okazał się angaż innej znakomitej uczonej, Marii Dłuskiej, zatrudnionej w 1944 r. w Katedrze Języka Polskiego. Obok obowiązkowych zajęć językoznawczych prowadziła ona wówczas con amore seminarium z wersyfikacji i stylistyki, które przyciągnęło zarówno artystów, jak i późniejszych uczonych, i z którego wyrosła następnie wersologiczna „szkoła”. To dla niej w roku akademickim 1949/1950 powołano na KUL Katedrę Teorii Literatury. Jednak Dłuska, tak jak rok wcześniej Kleiner, wyjechała na UJ.

W tym pierwszym powojennym pięcioleciu problemy teoretyczne studentom prezentowali jeszcze Stefan Kawyn (związane z socjologią literatury) i Jan Parandowski (który objął specjalnie utworzoną dla niego Katedrę Literatury Porównawczej).

 

Na obsadzenie KTL czekała rok. W 1950 r. z Torunia przyjechała Irena Sławińska. Z tego samego Wydziału Humanistycznego UMK, „zatłuczonego” wtedy przez komunistów (jak ujął to Jerzy Starnawski), przybył jeszcze jeden uczony z grona wileńskich kontynuatorów Kridla – Czesław Zgorzelski. I to właśnie im – doktorom, „zastępcom profesorów” (bo na takich etatach zostali zaangażowani) – wespół z Feliksem Araszkiewiczem (również „zastępcą”) przypadło w udziale wypracowanie nowej koncepcji studiów i pokierowanie literaturoznawstwem w nadchodzącym burzliwym, ale i twórczym okresie.

KTL zrodziła się więc na skrzyżowaniu przedwojennych tradycji intelektualnych Lwowa i Wilna. Znacznie upraszczając i posługując się wygodną figurą antonomazji, można by rzec, iż w Lublinie spotkał się umiarkowany formalizm (ergocentryzm), reprezentowany przez uczniów Kridla, neoidealizm Kleinera i jego uczniów oraz fenomenologia spod znaku Ingardena. W latach 50. autor Das literarische Kunstwerk, pozbawiony pracy na UJ, utrzymywał z KUL bardzo ożywione kontakty naukowe. Inspiracje te, padając na lokalny grunt myśli tomistycznej i personalistycznej, wydały owoce świeże i obfite.

 

 

 

Półwiecze wykuwania tożsamości

Lata 1950-1999 to czas, gdy KTL kierowali Irena Sławińska (1950-1975) i Stefan Sawicki (1975-1999).

Od początku z jednostką związana była Maria Jasińska-Wojtkowska, uczennica Dłuskiej, Kleinera i Skwarczyńskiej. Badała wówczas przede wszystkim powieściową i biograficzną prozę w jej aspekcie narracyjnym. Teoretycznoliterackie zajęcia prowadził również od 1954 r. Sawicki (asystent w I Katedrze Historii Literatury Polskiej), który poświęcał uwagę wersyfikacji i metodologii, zajmując się początkami syntezy historycznoliterackiej. W KTL w trzeciej ćwierci wieku XX pracowali także okresowo: Halina Natuniewicz, Stefan Nieznanowski, Stefan Kruk, Piotr Nowaczyński, ks. Marian Lewko. A ćwiczenia z poetyki czy metodologiczne wykłady zdarzało się prowadzić Czesławowi Zgorzelskiemu, Ireneuszowi Opackiemu, Andrzejowi Paluchowskiemu, Jerzemu Starnawskiemu.

 

 

Badania Sławińskiej koncentrowały się tak wtedy, jak i później na problematyce struktury dramatu, wizji scenicznej i zagadnieniach teatrologicznych. Jedno z zadań podjętych przez uczoną w okresie kierowania przez nią KTL to nadrabianie zaległości przekładowych powstałych w PRL w efekcie wdrażania jedynie słusznego marksizmu. Sławińska prezentowała więc niestrudzenie pro foro interno et externo francuskie i amerykańskie osiągnięcia w zakresie metodologii, stale wykorzystując w pracy instrumentarium rosyjskiego formalizmu.

Dzięki tym inspiracjom i z inicjatywy Sawickiego wśród studentów polonistyki zrodziła się w latach 60. idea wydawania „Archiwum Tłumaczeń z Teorii Literatury i Metodologii Badań Literackich” (od numeru 3.  pod patronatem KTL). Pierwsze skrzypce w tym przedsięwzięciu grał Józef Japola, późniejszy profesor w Katedrze Literatury Porównawczej, znawca teorii metafory i koncepcji Waltera Jacksona Onga.

W tym okresie Zgorzelski i jego uczniowie (Ireneusz Opacki, Marian Maciejewski) kładli fundamenty pod szkołę genologii historycznej, zajmując się też zagadnieniami wersyfikacji, Feliks Araszkiewicz sformułował „kulturoznawczą” koncepcję badań literackich, a językoznawca Wojciech Górny opracował antologię praskiego strukturalizmu.

Jasińska, pisząc przeglądowy artykuł w 1969 r. o dziejach teorii literatury na KUL, mogła skonstatować z zadowoleniem, że przez powojenne ćwierćwiecze kulowska teoria odrobiła dzielący ją od pozostałych ośrodków dystans, a z dzisiejszej perspektywy można by dodać, że z czasem sama zaczęła wyznaczać nowe, inspirujące dla innych obszary badawcze.

Po reorganizacji Sekcji Filologii Polskiej w 1975 r. Sławińska została szefową nowo utworzonej Katedry Dramatu i Teatru, Jasińska – Katedry Literatury Współczesnej, a KTL objął Sawicki. W tym czasie w KTL pracowali: Józef Japola, Władysław Panas (jako student po zamieszkach marcowych relegowany z UAM) oraz Jerzy Kaczorowski.

 

prof. Józef Japola

prof. Władysław Panas

 

Trzecie i czwarte pokolenie

Powstała w 1950 r. Katedra Teorii Literatury funkcjonuje do dziś, pod nieco rozszerzoną w 2008 r. (o antropologię) nazwą. Jej kolejni kierownicy to: Władysław Panas (1999-2005), Edward Fiała (do 2017) i Andrzej Tyszczyk. Obecny skład tworzą uczniowie Sawickiego: Andrzej Tyszczyk, Dariusz Skórczewski, Adam Fitas i Ireneusz Piekarski (uczeń również Panasa i Japoli). W tym roku do zespołu dołączył Grzegorz Jędrek (uczeń Tyszczyka), a wraz z nim pojawiła się nowa problematyka: digitalna. Z Katedrą przez lata związani byli również Jarosław Borowski oraz Ryszard Zajączkowski.

 

 

 

 

Sawicki jako kierownik KTL zainicjował trzy ważne kręgi problemowe, które były następnie rozwijane przez jego uczniów. Jeden z nich związany jest z sacrum w literaturze, relacją religia – literatura, Biblia a literatura; drugi to zagadnienie ewaluacji, pojęcia i funkcjonowania wartości, powiązane z problematyką prawdy i funkcji poznawczej oraz problematyką literaturoznawczej interpretacji. Prace w tym zakresie prowadzone są też w genetycznie z KTL złączonym Ośrodku Badań nad Literaturą Religijną. Trzeci krąg zarysował się na przecięciu dwóch pierwszych i dotyczył twórczości Norwida, rozbudowując się z czasem w autonomiczny obszar działalności naukowej i edytorskiej, kontynuowanej obecnie w Ośrodku Badań nad Twórczością Cypriana Norwida. Trwały rys KTL to zainteresowania metodologiczne jej pracowników, zwłaszcza semiotyką, fenomenologią, oralnością, psychoanalizą freudowską i pofreudowską, postkolonializmem oraz krytyką mitograficzną.

Własne nurty dociekań naukowych zainicjował jeszcze w latach 80. Panas. Były to badania nad wielokulturowością, nad żydowską topiką i metodologią badania zjawisk pogranicznych, też nad geopoetyką. Z kolei w rejonie teoretycznych zainteresowań Fiały mieściła się antropologia biblijna. Obszary badawczej eksploracji Tyszczyka to metarefleksja ingardenologiczna, problematyka tragizmu i zjawiska estetycznoliterackie.

Inne ważne zagadnienia podejmowane w ostatnich latach w KTL to badania nad historią krytyki literackiej międzywojnia, genologią (ze szczególnym uwzględnieniem intymistyki), poetyką prozy współczesnej. Rezultaty działań zespołowych KTL gromadzą jej reprezentatywne serie wydawnicze: Literatura w Kręgu Wartości, Z Teorii Literatury i Metodologii Badań Literackich oraz Teoria i Praktyka Interpretacji.

 

Ireneusz Piekarski