Nauka / Zespół Ekspertów KUL / Eksperci / Justyna SZULICH-KAŁUŻA
Listopadowe Święta w rzeczywistości zmediatyzowanej
Listopad rozpoczyna się świętami, które w polskiej tradycji obchodzone są dostojnie i uroczyście. Towarzyszy im zaduma, nostalgia i refleksje nad przemijaniem. W święta Wszystkich Świętych oraz Wspomnienia Wszystkich Wiernych Zmarłych (Dzień Zaduszny) Polacy całymi rodzinami odwiedzają groby bliskich zmarłych: rodziców, krewnych, przyjaciół, znajomych. Ofiarują modlitwę, składają kwiaty, zapalają znicze, także na bezimiennych, opuszczonych grobach. W Polsce, tłumne odwiedzanie cmentarzy w pierwszych dniach listopada, jest unikatowe na skalę światową. Wszystkie te zachowania są wyrazem nieprzemijającej pamięci o osobach, których już z nami nie ma.
Warto przypomnieć, że uroczystość Wszystkich Świętych ma ponad tysiącletnią tradycję. Papież Jan XI w 935 r. ustanowił je ku czci Wszystkich Świętych, wyznaczając datę na dzień 1 listopada. Święto przypomina nam przede wszystkim tych Świętych Pańskich „z każdego narodu i wszystkich pokoleń, ludów i języków" (por. Ap 7, 9), którzy nie mają swoich osobnych wspomnień w roku liturgicznym. Wspomnienie Wszystkich Zmarłych, kilkadziesiąt lat później, wprowadził opat benedyktynów w Cluny we Francji św. Odilon (Odylon) w 998 r. i to on zarządził modlitwy za dusze wszystkich zmarłych w dniu 2 listopada.
Z uwagi na wyjątkowy i niepowtarzalny religijny charakter Listopadowych Świąt w polskiej tradycji, wydaje się, że uroczystości, o których mowa, mają niewiele wspólnego z dynamicznie postępującą mediatyzacją wielu obszarów życia społecznego, w tym także religijnego. Termin mediatyzacja jest centralnym pojęciem teorii podkreślających intensywny wzrost znaczenia mediów w społeczeństwie. Za autora pojęcia uważa się szwedzkiego socjologa i badacza mediów Kenta Aspa, który zastosował je w 1986 roku, opisując relacje na linii media – polityka. Obecnie mediatyzacja jest terminem używanym w wielu kontekstach do scharakteryzowania wpływu mediów na różne zjawiska i sfery życia nie omijając religijnego. Stig Hjavard wyróżnił trzy formy mediatyzacji religii, z których każda posiada inny rodzaj ram instytucjonalnych. Pierwsza forma reprezentowana jest przez media religijne, które podejmują starania kształtowania wspólnot religijnych i wzmacniania tożsamości religijnej w wymiarze jednostkowym i grupowym. Drugą formą, nierozłączną z pierwszą, jest obszar aktywności dziennikarskich, w których religia jest głównym przedmiotem dyskursu odbywającego się w sferze publicznej (przede wszystkim dominujących dyskursów politycznych i kulturowych). Trzecią formę mediatyzacji Hjarvard połączył ze zjawiskami „banalizacji”, czyli swoistego utowarowienia, w których religia traktowana jest jako produkt kultury popularnej, służący rozrywce, osiąganiu indywidualnych korzyści i poczucia komfortu
Poszukując pomostów pomiędzy wskazanymi wymiarami mediatyzacji religii i Listopadowymi Świętami, chcę poszerzyć pole problemowe o refleksje socjologa kultury śp. O. prof. Leona Dyczewskiego. W swoich tekstach wyliczył kilka uniwersalnych funkcji świąt: poznawczą, integracyjną, upamiętniającą, komunikacyjną i ludyczną. W moim przekonaniu, dwie z nich: upamiętniająca i komunikacyjna, najbardziej odzwierciedlają współczesną ”logikę mediów” cyfrowych. Wspomnienie i upamiętnienie zmarłych w skuteczny w sposób dołączyła do cyberrzeczywistości. Na naszych oczach kształtują się wirtualne praktyki upamiętniająco-żałobne w obyczajowości pogrzebowej. W latach 90. XX wieku powstały pierwsze internetowe pomniki wirtualnych cmentarzy oraz upamiętniające profile w mediach społecznościowych. Internet stał się nie tylko nośnikiem pamięci, ale także miejscem kreowania jej nowych form. Można do nich zaliczyć wirtualne społeczności pamięci o zmarłych (otwarte lub zamknięte, prywatne lub publiczne). Definicyjne określamy je jako cybernetyczne miejsca spotkań ludzi, którzy komunikują się na tyle długo, aby się poznać i zbudować relacje, mając do dyspozycji różne aplikacje internetowe. Wypracowano upamiętniające kody komunikacyjne, np. emotikony smutku, symbol zapalonego znicza, czarne żałobne wstęgi na zdjęciach profilowych, zdjęcia w tle osób zmarłych. Na Facebooku do polityki prywatności wprowadzono status In memoriam – miejsce, gdzie użytkownicy mogą dzielić się wspomnieniami o osobach zmarłych. Widoczna publicznie zawartość profili pamięci to medialna reprezentacja smutku, bólu, tęsknoty i pocieszenia. Analizując zawartość takich portali znajdziemy tam osobiste wspomnienia, żałobną poezję, pamiątkowe fotografie, obrazy istot niebiańskich np. aniołów, błękitne przestrzenie nieba, symbolikę zapalonych zniczy.
Mediatyzacja Listopadowych Świąt wyraża się zatem w przeniesieniu indywidualnych i wspólnotowych przeżyć związanych ze śmiercią i jej upamiętnieniem na portale i fora mediów społecznościowych. Towarzyszenie innym w ich bólu i smutku, nadawanie im wspólnotowego charakteru przeżywania, a także podtrzymywanie pamięci na drodze internetowej komunikacji, to nowe wymiary medialnych praktyk społecznych.
Materiał opublikowany w:
justyna.szulich-kaluza@kul.pl
