„Jak śmierć potężna jest miłość” (Pnp 8,6). Poezja i teologia księgi Pieśni nad pieśniami

Księga Pieśń nad pieśniami w Biblii Hebrajskiej obok księgi Rut, księgi Lamentacji, księgi Koheleta i księgi Estery wchodzi w skład tzw. Pięciu Megillot (Pięciu Zwojów). Hebrajski tytuł Pieśni nad pieśniami brzmi „Szir haszirim”, co można tłumaczyć „pieśń pieśni” bądź „najpiękniejsza pieśń”. Rabbi Akiba ben Josef uzasadniając przyjęcie tego utworu do pism kanonicznych stwierdził, że „cały świat nie jest wart tyle, co dzień, w którym Izraelowi została dana Pieśń nad pieśniami. Wszystkie inne pisma są rzeczywiście święte, ale Pieśń nad pieśniami jest najświętsza ze świętych” (Miszna, traktat Jadaim III, 5). Na znaczenie tego utworu dla wyznawców judaizmu wskazuje jego lektura podczas święta Paschy wieczorem, po uczcie i modlitwie uwielbienia. Autorstwo tego utworu już w tytule przypisywane jest królowi Salomonowi: Pnp 1,1 „Pieśń nad pieśniami Salomona”. W przekładach greckich i łacińskich utwór ten łączony jest z księgą Przysłów i księgą Koheleta, które są określane księgami „mądrości Salomona”. Może to wskazywać na związek tej księgi zarówno w tradycji żydowskiej, jak i w późniejszych przekładach z mądrością króla Salomona. Analiza literacka utworu wskazuje na jego złożoność i długi okres redakcji. Ostateczna redakcja jest datowana na czasy po niewoli babilońskiej (IV-III wiek przed Chr.).

W księdze tej ukazana jest miłość pomiędzy oblubienicą i oblubieńcem. Wypowiedziom oblubieńców, które mają formę monologów lub dialogów towarzyszy chór. Wypowiadany przez chór czterokrotnie refren: „Zaklinam was córki jerozolimskie…” (Pnp 2,7; 3,5; 5,8; 8,4) może stanowić wewnętrzne kryterium podziału całego utworu na mniejsze jednostki. Jedną z propozycji uwzględniającą to kryterium jest struktura, która wyróżnia tytuł i sześć pieśni w utworze: Tytuł (Pnp 1,1); Pieśń I (Pnp 1,2 – 2,7); Pieśń II (Pnp 2,8 – 3,5); Pieśń III (Pnp 3,6 – 5,1); Pieśń IV (Pnp 5,2 – 6,10); Pieśń V (Pnp 6,11 – 8,4); Pieśń VI (Pnp 8,5-14).

Wśród egzegetów można zauważyć różnice zdań w odniesieniu do jedności literackiej Pieśni nad pieśniami. Część z nich uważa, że utwór złożony jest ze zbioru pieśni miłosnych pochodzących z różnych okresów i od różnych autorów. Przeciwnego zdania są uczeni dostrzegający ścisłą jedność całej księgi. Według nich cały utwór charakteryzuje się jednością literacką. Na jedność tę wskazuje występowanie w całym tekście takiej samej tematyki, tych samych osób oraz identycznej terminologii. Są oni zdania, że całe dzieło stanowi poemat opisujący dojrzewanie miłości pomiędzy oblubieńcami – najpierw narzeczeństwo, a następnie pełnia miłości zwieńczona ich małżeństwem. Tytuł księgi „Pieśni nad pieśniami” wskazuje na gatunek literacki tego utworu jako pieśni lirycznej. W Biblii Hebrajskiej podobny gatunek zastosowany jest w wypowiedzi Mojżesza (Wj 15,1-21), Debory (Sdz 5,1-31), proroka Izajasza  (Iz 5,1-7), proroka Ezechiela (Ez 33,32), psalmisty (Ps 30; 45; 46; 48) i mędrców Izraela (1 Krl 5,12). Treść księgi ma wyraźnie charakter dramatu i złożona jest z mów oblubieńca, oblubienicy i chóru. Utwór ma charakter poetycki. Występuje w nim pięknie rozbudowana alegoria, metaforyka, liczne porównania i język pełen dynamizmu i obrazu. W treści utworu występują bardzo sugestywne opisy ludzkiego ciała: „O jak piękna jesteś, przyjaciółko moja, jakże piękna! Oczy twe jak gołębice za twoją zasłoną. Włosy twe jak stado kóz falujące na górach Gileadu. Zęby twe jak stado owiec strzyżonych, gdy wychodzą z kąpieli: każda z nich ma bliźniaczą, nie brak żadnej. Jak wstążeczka purpury wargi twe i usta twe pełne wdzięku. Jak okrawek granatu skroń twoja za twoją zasłoną. Szyja twoja jak wieża Dawida, warownie zbudowana; tysiąc tarcz na niej zawieszono, wszystką broń walecznych. Piersi twe jak dwoje koźląt, bliźniąt gazeli, co pasą się pośród lilii. Nim wiatr wieczorny powieje i znikną cienie, pójdę ku górze mirry, ku pagórkowi kadzidła. Cała piękna jesteś, przyjaciółko moja, i nie ma w tobie skazy” (Pnp 4,1-7); „Piękna jesteś, przyjaciółko moja, jak Tirsa, wdzięczna jak Jeruzalem, groźna jak zbrojne zastępy. Odwróć ode mnie twe oczy, bo niepokoją mnie. Włosy twoje jak stado kóz falujące na górach Gileadu. Zęby twoje jak stado owiec wychodzących z kąpieli, każda z nich ma bliźniaczą, nie brak żadnej. Jak okrawek granatu skroń twoja, za twoją zasłoną” (Pnp 6,4-7); „Obróć się, obróć, Szulamitko, obróć się, obróć się, niech się twym widokiem nacieszymy! Cóż się wam podoba w Szulamitce, w tańcu obozów? Jak piękne są twe stopy w sandałach, księżniczko! Linia twych bioder jak kolia, dzieło rąk mistrza. Łono twe, czasza okrągła: niechaj nie zbraknie w niej wina korzennego! Brzuch twój jak stos pszenicznego ziarna okolony wiankiem lilii. Piersi twe jak dwoje koźląt, bliźniąt gazeli. Szyja twa jak wieża ze słoniowej kości. Oczy twe jak sadzawki w Cheszbonie, u bramy Bat-Rabbim. Nos twój jak baszta Libanu, spoglądająca ku Damaszkowi. Głowa twa wznosi się nad tobą jak Karmel, włosy głowy twej jak królewska purpura, splecione w warkocze. O jak piękna jesteś, jakże wdzięczna, umiłowana, pełna rozkoszy! ” (Pnp 7,1-7).

W sensie dosłownym Pieśń nad pieśniami jest poematem o ludzkiej miłości, której źródłem jest sam Bóg. Jest to miłość pomiędzy kobietą i mężczyzną, którzy zachwycają się sobą i pragną dobra osoby kochanej. Związek małżeński i wzajemna miłość małżonków wchodzi w Boży plan dotyczący człowieka. Wskazania na temat wzajemnej miłości mężczyzny i kobiety zawarte są w Rdz 1,27-28: „Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę. Po czym Bóg im błogosławił, mówiąc do nich: «Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną; abyście panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi»”. Bóg składa swoją stwórczą moc w ręce mężczyzny i niewiasty. Miłość jawi się jako dar Boga, który sprawia, że kochające się osoby – mąż i żona tworzą wspólnotę: „Dlatego to mężczyzna opuszcza ojca swego i matkę swoją i łączy się ze swą żoną tak ściśle, że stają się jednym ciałem” (Rdz 2,24). Pozytywnym wykorzystaniem Bożego daru jest wzajemna miłość oblubieńca i oblubienicy, która zostaje zwieńczona związkiem małżeńskim.

Tradycja żydowska (Talmud, targumy, midrasze), a za nią także tradycja wczesnochrześcijańskich autorów (Hipolit Rzymski, Orygenes, Hieronim) i opracowania niektórych współczesnych komentatorów przyjmuje alegoryczną interpretację Pieśni nad pieśniami. Według tej interpretacji treść tej księgi powinna być rozumiana jako miłość Boga do Izraela (tradycja żydowska) oraz jako miłość Chrystusa do Kościoła lub Chrystusa do Maryi (tradycja chrześcijańska). Tradycja zawarta w targumie (aramejskim przekładzie) Pieśni nad pieśniami wskazuje na historię zbawienia podzieloną na pięć części: I. Exodus i objawianie synajskie (Pnp 1,2 – 3,6); II. Świątynia Salomona i jej poświęcenie (Pnp 3,7 – 5,1); III. Grzech Izraela i wygnanie (Pnp 5,2 – 6,1); IV. Odbudowa świątyni i przyjęcie przez Boga modlitwy Izraela (Pnp 6,2 -7,11); V. Izrael w oczekiwaniu na Mesjasza (Pnp 7,12 – 8,14).

Część autorów przyjmuje złożoną interpretację tej księgi uważając, że ma ona dwojaki sens: dosłowny – odnoszący się do miłości oblubieńczej oraz typiczny – odnoszący się do związku wyższego, duchowego. Miłość pomiędzy oblubieńcem i oblubienicą jest jedynie typem miłości między Bogiem i Izraelem; Bogiem i ludzkością; Chrystusem i Kościołem.

Choć w Pieśni nad pieśniami brak jest odniesień do Boga oraz nie występują wzmianki o tak ważnych instytucjach sakralnych Izraela jak świątynia, kapłaństwo, prawo i przymierze, to jednak zawiera ona głębokie przesłanie teologiczne. Autor tego utworu podkreśla, że wzajemna miłość pomiędzy kobietą i mężczyzną może realizować się w pełni jedynie w przestrzeni miłości Boga. Związek miłości człowieka z Bogiem stanowi podstawę miłości człowieka do człowieka. W utworze w sposób poetycki zostaje podkreślona prawda, że miłość kreuje jedyność i godność osoby ludzkiej: „Jak lilia pośród cierni, tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt. Jak jabłoń wśród drzew leśnych, tak ukochany mój wśród młodzieńców. W upragnionym jego cieniu usiadłam, a owoc jego słodki memu podniebieniu” (Pnp 2,2-3); „Miły mój śnieżnobiały i rumiany, znakomity spośród tysięcy” (Pnp 5,10); „Sześćdziesiąt jest królowych i nałożnic osiemdziesiąt, a dziewcząt bez liczby, lecz jedyna jest moja gołąbka, moja nieskalana, jedyna swej matki, wybrana swej rodzicielki. Podziwiają ją dziewczęta i zwą ją szczęśliwą, królowe i nałożnice ją wysławiają” (Pnp 6,8-9). Teologia małżeństwa w Pieśni nad pieśniami jest pełna radości i optymizmu. Treść księgi akcentuje, że miłość małżeńska jest usankcjonowana przez Boga od samego początku stworzenia. Jest to jeden z cudów, poprzez który człowiek staje się współpracownikiem Boga w dziele stworzenia. Autor Pieśni nad pieśniami traktuje związek miłości pomiędzy mężczyzną i kobietą jako monogamiczny i nierozerwalny. Przygotowuje tym samym grunt do nauczania Jezusa. Przez pryzmat miłości pomiędzy oblubienicą i oblubieńcem można dostrzec mistyczny dialog miłości Boga z ludźmi. Wielcy mistrzowie życia duchowego jak św. Teresa z Avila oraz św. Jan od Krzyża używali treści księgi Pieśni nad pieśniami do wyrażenia szczególnego związku miłości duszy z Bogiem, który jest Miłością