Pamiętniki osadników ziem odzyskanych odczytane na nowo. Perspektywa autobiograficzna w analizie procesów migracyjnych i osadniczych
dr hab. Jakub Isański, UAM
Sprawozdanie z Seminarium Metodologicznego (nie tylko) dla Socjologów
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, 01.12.2016 r.
Seminarium metodologiczne pt. „Pamiętniki osadników ziem odzyskanych odczytane na nowo. Perspektywa autobiograficzna w analizie procesów migracyjnych i osadniczych” odbyło się w ramach kolejnej edycji spotkań „Ogólnopolskiego Seminarium Metodologicznego (nie tylko) dla Socjologów”. Seminarium zostało zorganizowane przez Instytut Socjologii KUL oraz Lubelski Oddział Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Gościem spotkania był dr hab. Jakub Isański, prof. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Seminarium rozpoczęła dr hab. Wioletta Szymczak, Dyrektor Instytutu Socjologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, która w imieniu organizatorów powitała wszystkich przybyłych gości, profesorów, pracowników naukowo-dydaktycznych, doktorantów i studentów. Moderatorem spotkania był dr hab. Arkadiusz Jabłoński, prof. KUL.
Tytułem wprowadzenia, prof. Arkadiusz Jabłoński dokonał krótkiego przedstawienia problematyki podejmowanej przez profesora Isańskiego w jego badaniach naukowych, a także zauważył, że trudno znaleźć w Internecie informacje na temat osoby prelegenta, co w jego opinii bardzo dobrze o nim świadczy. Jestestwo we współczesnym świecie predestynowane jest niejako za pomocą sieci internetowej; wyłamanie się z takiego podejścia i odejście od koncepcji uczestniczenia w wirtualnym świecie, by udowodnić swe istnienie w świecie realnym należy do rzadkości, tak więc postawa taka zasługuje na uznanie. W dalszej części wystąpienia prof. Jabłoński zaznaczył jak bardzo ciekawym przedsięwzięciem jest analiza pamiętników osadników ziem odzyskanych pod kontem socjologicznym i zaprosił prof. Isańsikiego do wygłoszenie prelekcji.
Prof. Jakub Isański podziękował za zaproszenie na spotkanie. Na wstępie swojego wystąpienia skupił się na wyjaśnieniu założeń metodologicznych metody autobiograficznej. Metoda ta oparta jest na analizie dokumentów osobistych. Metodą autobiograficzną posługiwał się ojciec polskiej socjologii Floriana Znaniecki. Część polskich socjologów stosujących tą metodę nawiązuje najczęściej właśnie do tradycji intelektualnej Znanieckiego. W prezentowanych badaniach profesor Isański wykorzystał pamiętniki nadesłane na ogólnopolskie konkursy na autobiografie i pamiętniki osadników ziem odzyskanych.
Prelegent stwierdził, że do głównych zarzutów wysuwanych przez przeciwników tej metody zaliczyć możemy jej szczególny związek ze stanowiskiem idealizmu filozoficznego i zarzut subiektywizmu, brak autentyzmu autobiografii tworzonych niejednokrotnie na zamówienie czy w celach konkursowych, brak reprezentatywności uzyskanych w konkursach danych w odniesieniu do badań ogółu populacji, czy wreszcie trudności ujmowania danych autobiograficznych w kategoriach ilościowych i posługiwania się w ich opracowaniu współczesnymi metodami statystyczno-matematycznymi.
Do kategorii innych trudności jakie może spotkać na swej drodze badacz posługujący się metodą autobiograficzną w swej pracy prof. Isański zaliczył: problem cenzury i autocenzury oraz fakt, że znaczny wpływ na autorów pamiętników i autobiografii ma ich pochodzenie, wiek, język, sposób wypowiadania się związany z poziomem wykształcenia.
W dalszej części wystąpienia prof. Isański skupił się na omówieniu wartości poznawczej i badawczej pamiętników osadników ziem odzyskanych. Zaznaczył, że są one poniekąd źródłem wiedzy o procesach osadniczych. Powojenna cenzura, brak dostatecznej literatury w tym temacie sprawiły, że okres ten jest jednym z najsłabiej poznanych okresów w dziejach Polski. Osadnicy ziem odzyskanych jako uczestnicy znajdujący się centrum wydarzeń zwracają uwagę na szereg nowych niedostrzeżonych, niepoznanych wcześniej zagadnień. Skala przesiedleń powojennych była ogromna. Z tego też powodu osadnicy ziem odzyskanych stanowili ogromną grupę społeczną. Grupę, której przyszło żyć w obcym miejscu pośród mniejszości narodowych takich jak Mazurzy, Ślązacy czy Kaszubi uznawani za ówczesne polskie władze za Niemców, za obcych. Osadnicy ziem odzyskanych stali się więc uprzywilejowaną grupą, „naszymi”, którzy muszą żyć pośród pozbawionych praw „bezpaństwowców”. Prof. Isański wskazuje, że pomimo upływu wielu lat, tradycje i historie z czasów przesiedleń wciąż są żywe. Około 15% Polaków przyznaje się do Kresowych korzeni.
W kolejnej części prelekcji prof. Isański pokazał, jak kształtowała się tożsamość osadników ziem odzyskanych, szczególnie wobec kolejnych fal repatriantów. W tamtych czasach „bratem”, „swoim” był każdy kto pochodził z tego samego rejonu, tych samych stron kraju, bez znaczenia czy ich pierwotne miejsca zamieszkania oddalone od siebie były o kilka, kilkadziesiąt czy kilkaset kilometrów. Repatrianci z kolejnych fal dogadywali się ze sobą. Aranżowane były małżeństwa między „swoimi”. Z czasem zaczęły pojawiać się, także małżeństwa mieszane polsko-niemieckie.
Następnym zagadnieniem omówionym przez prof. Isańskiego były procesy wpływające na powstanie nowego społeczeństwa. Do procesów tych badacz zaliczył: powojenne okrucieństwo i bezprawie, oraz związane z tym pojęcia szabrownictwa i szaberplaców, a także propagandę i ideologię politycznego nadzorowania przesiedleń czy cywilizacyjny i społeczny awans nowych mieszkańców Ziem Odzyskanych. Część repatriantów posiadała dwa gospodarstwa jedno na Ziemiach Odzyskanych drugie na Kresach i przez pewien czas korzystano z obu. Prelegent wspomniał, także o fakcie zacofania Wschodniej Polski i większej technizacji Ziem Odzyskanych. Część repatriantów otrzymała gospodarstwa zaopatrzone w maszyny i technologie rolnicze nieznane na Wschodzie. Społeczny awans osób przesiedlonych na Ziemie Odzyskane przejawiał się, także w odblokowaniu karier zawodowych zahamowanych przez wojnę.
Podsumowując wykład prof. Isański wyjaśnił, w jaki sposób zamierza wspólnie z innymi badaczami podjąć analizę korpusu danych. Pamiętniki zostaną poddane selekcji ze względu na dane z metryczki (takie jak: wiek, płeć, pochodzenie, miejsce osiedlenia się autora), ze względu na sposób prezentacji pamiętnika (czy to jest rękopis, maszynopis, czy istnieją dodatkowe materiały graficzne, które notabene występują w znikomej ilości). W dalszej kolejności zgromadzone pamiętniki będą selekcjonowane pod kątem opisywanych lat, opisów życia jednostki, słów kluczy. Badacze chcą, także dotrzeć do autorów pamiętników lub w miarę możliwości do ich potomków. Tym akcentem prof. Jakub Isański zakończył swą preselekcję i podziękował zgromadzonym za uwagę. Moderator spotkania prof. Arkadiusz Jabłoński rozpoczął dyskusję.
Pierwsza głos zabrała dr Joanna Bielecka-Prus (IS UMCS), która podzieliła się ze zgromadzonymi swoim rozumieniem słowa „szaber”. Według niej oprócz rozumienia słowa jako okradanie, pustoszenie mienia poniemieckiego w kontekście, w którym przedstawił go prof. Isański ,występuje także w literaturze przedmiotu rozumienie słowa szaber jako grabieży mienia pożydowskiego, a etymologia słowa wywodzi się z języka jidysz, od hebrajskiego szaber- łamać, łom.
W następnej kolejności głos zabrał prof. Arkadiusz Jabłoński, który poprosił o wyjaśnienie uczestnikom, jaki głębszy sens upatrują socjolodzy w analizie danych pochodzących
z pamiętników, lokującej się bardziej w obszarze badań historycznych czy nawet językowych. Prof. Isański wskazał, że pamiętniki są ciekawym obiektem badań, także dla socjologów, ponieważ opisują bardzo słabo zbadany i naświetlony obszar historii. Nikt dotąd nie wykorzystywał pamiętników w całości. W pamiętnikach znajdują się wątki, elementy, które w literaturze przedmiotu po 1945 roku, nie pojawiają się wcale, lub tylko w strzępkach informacji.
W toku dyskusji wyłonił się problem ludobójstwa na terenie Ziem Odzyskanych, a w szczególności braku stwierdzenia zbrodni ludobójstwa na wyżej wymienionych terenach. Prof. Isański wskazał, że pewne działania nosiły w sobie znamiona ludobójstwa, jak np. przymusowe ponad 100 kilometrowe marsze wypędzonych tylko po to by doprowadzić część z nich do śmierci z wyczerpania.
Dr hab. Wioletta Szymczak spytała o cel podjętej przez badaczy analizy socjologicznej danych, które noszą na sobie piętno wątpliwej autentyczności; postawiła pytanie, czy celem jest odtworzenie pewnego typu narracji z uwzględnieniem – w analizie – jej kontekstu, analiza języka czy odtworzenie świadomości piszących. Prof. Isański zaznaczył, że nie może jeszcze jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Niemniej jednak wskazał, że zgromadzone dane zostaną poddane weryfikacji podczas etapu terenowego badań. Z założenia badacze nie będą analizować języka jako takiego, ale narzędzia używane przez nich w trakcie badań wywodzą się z językoznawstwa.
Na zakończenie spotkania prof. Arkadiusz Jabłoński podziękował wszystkim, którzy przyczynili się do zorganizowania sympozjum. Na ręce prelegenta i słuchaczy złożył serdeczne podziękowania za interesujące, interdyscyplinarne podejście do omawianego zagadnienia.
Oprac. mgr Kamil Lewko
Doktorant w Instytucie Socjologii KUL
Kontakt w sprawie OSM:
dr hab. Wioletta Szymczak
Instytut Socjologii KUL
wioletsz@kul.pl
Ostatnia aktualizacja: 19.12.2016, godz. 12:26 - Tomasz Peciakowski
