Powojenny profesor KUL i dziekan Wydziału Nauk Humanistycznych (1957–1959) przed drugą wojną światową podejmował się zgoła innych zadań. Szczerze przejęty losem swej rodzinnej dzielnicy, Galicji Wschodniej, dokładnie sto lat temu starał się na trwale związać ją z Rzecząpospolitą, szanując jednocześnie odrębność narodu ukraińskiego.

Jan Stanisław hrabia Łoś, który najczęściej używał drugiego imienia, urodził się 21 października 1890 r. w Czyszkach pod Samborem. Po ukończeniu studiów prawniczych na Uniwersytecie Wiedeńskim chciał oddać się pracy naukowej, jednak marzenia te przekreśliła pierwsza wojna światowa – został zmobilizowany do austriackiej armii i jako sekretarz pracował w Generalnym Gubernatorstwie Wojskowym w Lublinie. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości młode państwo także potrzebowało urzędników zabezpieczających jego interesy, dlatego 15 listopada 1919 r. Stanisław Łoś zatrudnił się w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Wstępem do tej pracy było napisanie na zlecenie Biura Prac Kongresowych przy MSZ kilkustronicowego referatu „Rola Polski w Słowiańszczyźnie pod względem historycznym, politycznym i kulturalnym”. Było to pierwsze pisemne stanowisko, jakie Stanisław Łoś zajął na temat spraw narodowościowych. Początkowo praca w MSZ nie dostarczała mu wielkiej satysfakcji, na czas wojny polsko-bolszewickiej uległa zresztą zawieszeniu. Za kluczową w pierwszych latach niepodległości Polski Stanisław Łoś uważał kwestię regulacji stosunków z Rosją, dlatego też bezskutecznie starał się o skierowanie na placówkę dyplomatyczną do Piotrogrodu. Podobnie bardzo mocno pragnął przynależności Galicji Wschodniej do Rzeczypospolitej, przy jednoczesnym zachowaniu odrębności tej dzielnicy i możliwości swobodnego rozwoju w jej granicach nacji ukraińskiej. Dodatkowo słusznie obawiał się zgubnego dla naszych sąsiadów finału eksperymentu bolszewickiego. Z tego powodu aktywnie działał na rzecz uznania przez Zachód suwerenności Polski nad Galicją, nieodpłatnie zajmując w maju 1921 r. stanowisko kierownika referatu Małopolski Wschodniej (Wydział Wschodni Departamentu Dyplomatycznego D. V). Jednocześnie pełnił wówczas funkcję sekretarza generalnego Międzyministerialnej Komisji do uregulowania stosunków polsko-niemieckich. Od 1 lipca 1921 porzucił Wydział Północny, by, znów nieodpłatnie, pokierować Biurem Delegata przy MSZ ds. Małopolski Wschodniej, dra Henryka Loewenherza. Stanowisko Delegata powołano w związku z realizacją traktatu ryskiego i polską walką o przyłączenie Galicji Wschodniej. Stanisław Łoś chciał uczestniczyć w procesach decyzyjnych odnośnie do wschodniej granicy Rzeczypospolitej i polityki państwa na tych ziemiach. Cieszył się dużym zaufaniem Delegata i był jego prawą ręką. Na początku przygotował kampanię dyplomatyczną skierowaną do Ententy, a uzasadniającą prawa Polski do tych ziem oraz podjął się pertraktowania ze środowiskiem ukraińskim. W drugiej połowie roku 1921, według wskazówek prof. Michała Bobrzyńskiego, napisał dwie wersje statutu samorządowego dla tego terytorium – jednego dla całości na czele z namiestnikiem i sejmikiem, drugiego – z podziałem na województwa, lecz przy zachowaniu katastru narodowego, odrębnego budżetu oraz administracji dla kultury i oświaty, w tym ukraińskiego uniwersytetu. Hrabia opracował także projekt traktatu z mocarstwami w tej sprawie. W grudniu 1921 r. projekty m.in. autorstwa Łosia zostały wysłane do placówek dyplomatycznych. Wiosną następnego roku Stanisław Łoś wziął udział w międzynarodowej konferencji gospodarczej w Genui. Liczono, że przyniesie ona rozwiązanie kwestii Galicji Wschodniej, jednak tak się nie stało. Starano się więc pozyskać Ukraińców na emigracji, by wpłynęli oni na rząd Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej Eugeniusza Petruszewycza w Wiedniu. W pertraktacjach, które niestety zakończyły się fiaskiem, uczestniczył greckokatolicki prałat Tytus Wojnarowski, zajmujący poczesne miejsce w kapitule św. Jura we Lwowie i będący zaufanym człowiekiem metropolity Andrzeja Szeptyckiego. Paradoksalnie, w przeciwieństwie do swego zwierzchnika, był za federacją Ukrainy z Polską. Stanisław Łoś korespondował z nim aż do śmierci duchownego w 1938 r., słusznie uważając go za barometr nastrojów ukraińskiej inteligencji w Galicji Wschodniej i ważne źródło informacji. Latem 1922 r. do rozmów z rządem ukraińskim hrabia Łoś pozyskał także oddanego Semenowi Petlurze profesora slawistyki Romana Smal-Stockiego, mającego szerokie kontakty w kołach emigracyjnych. Wprawdzie sprawa porozumienia obu rządów znów zakończyła się niepowodzeniem, lecz przynajmniej także i ten kontakt przedzierzgnął się w istotną i długotrwałą znajomość. Latem i jesienią 1922 r. wciąż trwały prace nad ostatecznym kształtem statutu autonomii dla trzech wschodnich województw, mającego oparcie w dokumencie stworzonym przez Stanisława Łosia. Mody hrabia konsultował go m.in. z lwowskim profesorem prawa cywilnego, wykładającym także na Uniwersytecie Lubelskim – Romanem Longchampsem de Berier. Projekt pozostał jednak wyłącznie na papierze, choć patronat objął nad nim – po kolejnych konsultacjach – prof. Michał Bobrzyński, a Sejm, 26 września 1922 r., uchwalił jako Ustawę o zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego, a w szczególności województwa lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego. Dokument ten miał jednak kluczowe znaczenie w przyznaniu Polsce suwerenności nad Galicją Wschodnią przez Radę Ambasadorów w 1923 r. Stanisław Łoś był ogromnie rozczarowany niemożliwością przeforsowania założeń Ustawy i już w sierpniu 1922 r. planował odejść z Ministerstwa. Jednak we wrześniu, niedługo przed zaplanowanymi na listopad 1922 r. wyborami do Sejmu, ukraińscy separatyści przeprowadzili szereg zamachów terrorystycznych na strategiczne obiekty tj. linie kolejowe i telegraficzne, a nawet własnych rodaków (zabito poetę Sydora Twerdochliba, twórcę ukraińskiego komitetu wyborczego). Ukraińcy zbojkotowali wybory, czym niezaprzeczalnie zaszkodzili sprawie, ponieważ mogliby uzyskać od 20 do 26 mandatów w Sejmie. Akty terrorystyczne z tego okresu spowodowały odwet polski, który przeprowadził właśnie Stanisław Łoś na ustne polecenie premiera Juliana Nowaka i ministra spraw wewnętrznych Antoniego Kamińskiego. Zrzucenie odpowiedzialności na urzędnika średniego szczebla bynajmniej nie zaszkodziło jego dobremu imieniu, jakim cieszył się wśród członków ukraińskiej wspólnoty, choć po wielu latach sam przyznawał, że decyzja o koordynowaniu akcji pacyfikacyjnej była najtrudniejsza w jego życiu. Do dymisji podał się wówczas Loewenherz i kilku jego współpracowników. Po tych wydarzeniach, w listopadzie 1922 r., Stanisław Łoś zrezygnował z kierowania referatem Małopolski Wschodniej. Jego przełożeni docenili jednak jego osiągnięcia – w maju 1923 r od prezydenta Stanisława Wojciechowskiego hrabia otrzymał krzyż kawalerski Orderu Polonia Restituta.

Bibliografia:

Archiwum Państwowe w Lublinie, Archiwum Łosiów z Niemiec (zespół nr 80), Korespondencja księdza prałata Tytusa Wojnarowskiego ze Stanisławem Łosiem 1922–1936, sygn. 452, List T. Wojnarowskiego do S. Łosia, Lwów, 17 lutego 1923 r.; Archiwum Uniwersyteckie KUL, Referat Personalny, Akta Osobowe Pracowników, Łoś Stanisław Jan (1945–1974), A-290, Ankieta Personalna, Lublin 29 I 1954 r.; S. Łoś, Sprawa ukraińska we wspomnieniach, korespondencji i publicystyce. Wybór pism, red. M. Marszał, S. Wójtowicz, Kraków 2012; L. Kulińska, Główne aspekty polityki II Rzeczypospolitej w stosunku do mniejszości ukraińskiej – zarys problematyki badawczej, [w:] Działalność nacjonalistów ukraińskich na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej, red. B. Grott, s. 103–159; J. Pisuliński, Działalność Delegata do spraw Małopolski Wschodniej przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych, [w:] Polska i jej wschodni sąsiedzi, t. 8, red. A. Andrusiewicz, Rzeszów 2007, s. 29–51; J. Pisuliński, „Ukraiński Mazarini”? Roman Smal-Stocki i Polacy, „Nowy Prometeusz” 2016, nr 9, s. 79–93; E. Wierzbicka, O kształt odrodzonej Polski – poglądy i działalność Stanisława Łosia (1890–1974), [w:] Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie VII. Ziemianie w walce i pracy na rzecz polskości i niepodległości w XIX i XX w. Materiały VII sesji naukowej „Historia pisana życiorysami. Ziemiaństwo w walce o Niepodległą” zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce w dniach 11–13 października 2018 r., red. T. Osiński, M. Kruszyński, S. Grzechnik, K. Kot, Lublin–Warszawa 2021, s. 167–194.

dr Paulina Byzdra-Kusz