Jan Ziółek (1931-2009)

Uniwersytet / Historia / Ośrodek Badań nad Dziejami KUL / Znani Absolwenci / T-Ż

Jan Ziółek (1931-2009)

Urodził się 29 lipca 1931 r. we wsi Złaków Borowy k. Łowicza jako drugi syn Jana i Anny z d. Grzegora. W rodzinie kultywowane były tradycje patriotyczne – poczynając od pradziadka – powstańca styczniowego, który przyszedł w okolice Łowicza z oddziałem z Kielecczyzny i tu pozostał. Jan Ziółek senior był z kolei ochotnikiem – uczestnikiem wojny polsko–bolszewickiej z 1920 r., wielbicielem marszałka Józefa Piłsudskiego i zagorzałym antykomunistą. Wychowanie patriotyczne w domu rodzinnym i wpojony system wartości były na tyle silne, że Jan nigdy nie zaakceptował systemu komunistycznego, narzuconego Polsce po roku 1945. W roku 1947 rozpoczął naukę w Liceum Pedagogicznym w Łowiczu, a w 1951 zdał maturę i podjął pracę jako nauczyciel w szkole podstawowej w Babsku k. Rawy Mazowieckiej, kontynuując rozpoczętą w liceum działalność konspiracyjną. 1 lutego 1952 r. został za nią aresztowany przez UB. Po brutalnym śledztwie sąd wojskowy w Łodzi skazał go 20 maja 1952 r. na 9 lat więzienia, przepadek mienia, pozbawienie praw publicznych i honorowych na lat 5 za przynależność do organizacji, której celem było „obalenie siłą władzy ludowej i ustroju komunistycznego”. Część wyroku odsiadywał w więzieniu UB w Łodzi i w Centralnym Więzieniu w Sieradzu, część przepracował w kopalni węgla kamiennego im. Dymitrowa w Bytomiu. Wolność odzyskał w 1955 r., kiedy to na skutek rozgrywek partyjnych w łonie PZPR uwolniono część więźniów politycznych. Wówczas Jan Ziółek zdecydował o dalszym kształceniu, jednak z uwagi na niedawną przeszłość progi wybranej przez niego Politechniki Łódzkiej i innych uczelni państwowych były zamknięte.

W 1956 r. rozpoczął więc studia na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, jedynej w Polsce uczelni, która przyjmowała na studia nieprawomyślnych kandydatów. Biorąc pod uwagę rodzinne tradycje, wychowanie i własne doświadczenie życiowe, wybór kierunku studiów padł na historię. Już w czasie studiów ujawniły się jego talenty organizacyjne – aktywnie włączył się w działalność Koła Naukowego Historyków Studentów (KNHS KUL), a także Studenckiego Koła PTTK nr 1 przy KUL-u. Należał również do Chóru Akademickiego KUL. W latach 1957-1959 był prezesem Koła Naukowego Historyków Studentów, bardzo zaangażowanym, m.in. prowadził dowcipnie i z dużym polotem „Kronikę” Koła. W latach studiów należał też do Zrzeszenia Studentów Polskich, pełniąc od grudnia 1959 do grudnia 1960 roku funkcję Przewodniczącego Rady Uczelnianej KUL, a w okresie marzec 1960 – grudzień 1960 roku – członek Rady Naczelnej tej organizacji. W 1961 roku ukończył studia broniąc pracę magisterską pt.: Rzemiosło cechowe w Lublinie do 1772 r. pod kierunkiem prof. Zygmunta Sułowskiego, jednego z filarów historii na KUL w okresie powojennym (opublikował jej fragment pt.: Cech rzeźników lubelskich w „Roczniku Lubelskim” 14 (1971)). W tym samym roku ożenił się z absolwentką historii na KUL, Heleną Rzemieniuk, córką również uczestnika wojny polsko–bolszewickiej z 1920 r.

Po studiach Jan Ziółek z małżonką podjęli pracę w lubelskich szkołach, jako nauczyciele kontraktowi, po roku jednak, wobec negatywnej weryfikacji przez KW PZPR, jako „elementy niepewne ideowo” (odmowa zapisania się do partii) zostali zwolnieni z pracy. Pomoc uzyskali od ówczesnego prorektora KUL, prof. Zdzisława Papierkowskiego, który ich zatrudnił na Uczelni. Helena Ziółek podjęła pracę w Bibliotece Uniwersyteckiej. Jan Ziółek został zatrudniony jako kierownik Dziekanatu Wydziału Teologicznego i Wydziału Prawa Kanonicznego KUL (1962–1969). Jednocześnie podjął własne badania naukowe i przygotowanie rozprawy doktorskiej na Uniwersytecie Warszawskim, gdyż KUL był wówczas pozbawiony praw nadawania doktoratów i habilitacji na części kierunków. Promotorem i opiekunem naukowym był prof. Stanisław Herbst, jeden z najwybitniejszych powojennych historyków wojskowości, a jednocześnie jeden z nielicznych niekomunistycznych i niezależnych historyków na państwowych uczelniach. Zainteresowania młodego badacza koncentrowały się na okresie zaborów i powstań narodowych. Dyskusje nad historią Polski w XIX w., a szczególnie nad ówczesnymi relacjami z Rosją carską, w okresie komunistycznym traktowano jako substytut problematyki współczesnej, wobec niemożności dyskutowania nad relacjami polsko–radzieckimi. W 1968 r. Jan Ziółek obronił rozprawę doktorską pt.: Mobilizacja sił zbrojnych na lewobrzeżu Wisły w czasie powstania listopadowego (druk: Lublin 1973).

Obrona doktoratu otworzyła Janowi Ziółkowi możliwość podjęcia kariery naukowo–dydaktycznej. Od 15 lutego 1969 r. został zatrudniony w II Katedrze Historii Nowożytnej, którą kierował prof. Władysław Rostocki, twórca specjalizacji archiwistycznej w ramach studiów historycznych na KUL-u. Problematyce powstania listopadowego Jan Ziółek pozostał wierny przez cały okres swojej działalności naukowej, publikując liczne artykuły poświęcone tej tematyce, biogramy uczestników powstania w Polskim słowniku biograficznym, czy wydając materiały źródłowe np. pamiętniki Kazimierza Lewandowskiego (1977) czy ks. Tomasza Puchalskiego (1987). Do edycji źródeł historycznych przywiązywał dużą wagę. W związku z tymi zainteresowaniami wielokrotnie był zapraszany do uczestnictwa w licznych konferencjach poświęconych powstaniu, tak krajowych, jak i zagranicznych oraz do współpracy w dużych projektach wydawniczych (Powstanie listopadowe 1830-1831. Dzieje wewnętrzne – Militaria – Europa wobec powstania, red. W. Zajewski, w wyd. II (z 1990) opublikował już 5 artykułów: Duchowieństwo chrześcijańskie wobec powstania listopadowego [współaut. J. Skarbek]; Korpus oficerski nowych formacji w powstaniu listopadowym; Partyzantka w powstaniu listopadowym [wyd. II poszerzone]; Wysiłek mobilizacyjny społeczeństwa polskiego w latach 1830-31; Powstanie listopadowe na Litwie).

Po doktoracie rozszerzył swoje zainteresowania badawcze na nową problematykę – poznania popowstaniowych losów uczestników zrywu. Badania nad dziejami Wielkiej Emigracji prowadzone zarówno w archiwach i bibliotekach polskich, jak też w latach 1974–1975 w Belgii (Bruksela, Leuven) oraz w Paryżu (Archives Nationales, Archives Historiques du Ministére de la Guerre, Biblioteka Polska, Muzeum A. Mickiewicza) zaowocowały rozprawą habilitacyjną, obronioną na WNH KUL w 1979 r. (Stosunek Wielkiej Emigracji do dynastii Bonapartych, Lublin 1980). Nawiązane kontakty z Biblioteką Polską w Paryżu zaowocowały jeszcze kilkukrotnymi pobytami w stolicy Francji (1986-1989) i uczestnictwem w opracowaniu inwentarza Instytucji „Czci i Chleba” (Katalog Rękopisów Biblioteki Polskiej w Paryżu, t. V, Instytucja „Czci i Chleba” [współoprac. J. Skarbek, przedmowa J. Mond] Lublin–Paryż 1999). Równocześnie zainteresowania naukowe Jana Ziółka ewaluowały w kierunku myśli politycznej Wielkiej Emigracji, czasów powstania kościuszkowskiego, Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 Maja, a także (co wiązało się również ze specyfiką środowiska naukowego KUL-u, które podejmowało w czasach komunizmu, jako jedyne w Polsce badania nad dziejami Kościoła) udziału Kościoła katolickiego w dążeniach niepodległościowych Polaków (m.in. red. publikacji pt.: Kulturotwórcza rola Kościoła na przełomie XIX i XX wieku, Lublin 1997).

Osobnym, ale ważnym kierunkiem badawczym prof. Jana Ziółka były dzieje Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, któremu poświęcił liczne publikacje, artykuły biograficzne dotyczące wybitnych profesorów KUL w Słowniku biograficznym miasta Lublina (t. 1-3), czy znakomite wydawnictwa źródłowe: (red.) Działalność Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w czasie okupacji (relacje i dokumenty) Lublin 1983; (opr.) Losy pracowników i studentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w czasie okupacji niemieckiej, Lublin 2009; (red.) Katolicki Uniwersytet Lubelski w latach 1944-1952. Wspomnienia i relacje, Lublin 1999.

Uniwersytetowi prof. Jan Ziółek poświęcił wiele zaangażowania i wysiłków na różnych polach. Nigdy nie uchylał się od pełnienia funkcji i licznych obowiązków na jego rzecz. Czuł się głęboko związany z macierzystą uczelnią. To zaangażowanie przejawiało się różnorako, m.in. od 1962 roku przez 10 lat, każdego lipca pełnił funkcję kierownika kolonii letnich dla dzieci pracowników KUL, organizowanych w Krężnicy Jarej k. Lublina, które stanowiły dla ich uczestników niezapomniany czas wspaniałej rozrywki i wypoczynku. W 1968 r. został powołany przez Senat KUL na członka uczelnianej Komisji Młodzieżowo–Stypendialnej, w maju 1969 r. został członkiem Senackiej Komisji Lokalowej, które to funkcje pełnił też w następnych latach.

Po uzyskaniu stopnia docenta w 1981 r. prof. Jan Ziółek został wybrany na prodziekana Wydziału Nauk Humanistycznych, którą to funkcję sprawował przez dwie kadencje (do 1987 r.). Był to niezwykle trudny czas – stanu wojennego oraz jego następstw politycznych i społecznych. Prodziekan osobiście interweniował u władz komunistycznych w sprawach internowanych oraz zatrzymywanych studentów, podpisywał poręczenia, wpłacał za studentów kaucje i grzywny, nawet jeździł do więzień, egzaminować „swoich” studentów, aby nie mieli przerw w studiach. Równocześnie lata 80-te XX w. były czasem, kiedy KUL, zaczął odzyskiwać zabrane przez komunistów prawa. Pojawiła się możliwość przywrócenia zlikwidowanych w l. 40. i 50. kierunków; w przypadku Wydziału Nauk Humanistycznych były to przede wszystkim neofilologie. Prof. Ziółek podejmował zabiegi o sprowadzenie na KUL profesorów filologii angielskiej, germańskiej i odbudowę tych kierunków studiów na Wydziale.

W roku 1984, po przejściu na emeryturę prof. W. Rostockiego, prof. Ziółek został powołany przez Radę WNH na kierownika II Katedry Historii Nowożytnej, w 1988 otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego, a w 1992 – tytuł profesora i stanowisko profesora zwyczajnego. W latach 90-tych i na początku lat dwutysięcznych wielokrotnie pełnił funkcję kierownika Sekcji Historii, a po przekształceniu – Dyrektora Instytutu Historii KUL. W roku 2006 przeszedł na emeryturę, ale do 2009 był zatrudniony w uczelni na „umowę o dzieło” – prowadząc seminarium magisterskie i doktoranckie.

W 1991 roku kiedy pojawiła się możliwość odzyskania przez KUL zagarniętej przez władze komunistyczne w 1948 r. Fundacji Potulickiej, prof. Jan Ziółek został powołany przez rektora ks. prof. Stanisława Wielgusa na prezesa reaktywowanej Fundacji KUL im. Anieli hr. Potulickiej. Przystąpił do działań mających na celu odzyskanie całości dawnej Fundacji oraz uporządkowanie jej spraw prawnych i gospodarczych, co wymagało częstych podróży w okolice Bydgoszczy. W ciągu kilku lat doprowadził nie tylko do przejęcia przez KUL swojej własności od PGR-u Wojnowo, ale też do znaczącego oddłużenia majątku i podjęcia szeregu działań naprawczych, prowadzonych jednak tak, aby nie dotknęły one pracowników dawnego PGR-u i nie stały się one przyczyną bezrobocia lokalnej społeczności. Dla rozwiania wątpliwości miejscowej ludności, co do zmiany właścicielskiej opublikował siedem artykułów popularnych w miesięczniku, wydawanym przez parafię w Sicienku, przybliżających postać Anieli Potulickiej i jej dzieło. Profesor Ziółek był nie tylko świetnym organizatorem i administratorem, ale przede wszystkim – uczonym. Działania nad odzyskaniem Fundacji zaowocowały również badaniami nad tym fragmentem dziejów Uczelni i publikacjami naukowymi przybliżającymi postać fundatorki, hr. Anieli Potulickiej, jej dzieło, a w końcu cały proces odzyskiwania majątku przez KUL (m.in. Fundacja Potulicka im. Anieli hr. Potulickiej 1925–1948 (Lublin 1998); Aniela hr. Potulicka i jej dzieło (Lublin–Wojnowo 2008); Fundacja KUL im. Anieli hr. Potulickiej [współaut. J. Bała, K. Pachoł] (Lublin–Wojnowo 2008)).

Zmiana sytuacji politycznej w kraju w 1989 roku dała możliwość rozpoczęcia badań nad okresem komunistycznym w Polsce. Ponieważ seminarium magisterskie prof. Ziółka z historii XIX w. cieszyło się dużym zainteresowaniem studentów, w latach 90-tych utworzył drugie seminarium – dla zainteresowanych tematyką okresu po II wojnie światowej. Sam był autorem szeregu prac naukowych o tej tematyce pt.: Żołnierze nieugięci. Procesy członków Związku Więźniów Politycznych Okresu Komunistycznego w Lublinie (Lublin 2006). Zdecydował też o publikacji pamiętnika swojego Ojca, Jana Ziółka seniora, z wojny polsko–bolszewickiej (J. Ziółek (senior) Moja wojna z bolszewikami 1919-1920, Lublin 2004), ale także o publikacji własnych wspomnień z aresztowania i procesu w 1952 r. (Kryptonim „Pedagog” i „Zlikwidowani”. Związek Bojowników o Wolność, tajna organizacja niepodległościowa nauczycieli z Łowicza. Moje wspomnienia, Lublin 2009). Rozpoczął też działalność w Związku Więźniów Politycznych Okresu Komunistycznego 1939–1989 w Lublinie, w którym pełnił przez pewien czas funkcję prezesa. Publikował też teksty publicystyczne w „Biuletynie” wydawanym przez Związek. Prof. Ziółek wystąpił również o unieważnienie wyroku skazującego z 1952 r. Sąd Wojewódzki w Łodzi – IV Wydział Karny 23 marca 1992 r. stwierdził nieważność wyroku wydanego przez Wojskowy Sąd Rejonowy w 1952 r.

Profesor Jan Ziółek brał czynny udział w życiu naukowym nie tylko Uczelni, ale i kraju. Był organizatorem, współorganizatorem i uczestnikiem licznych konferencji i sympozjów poświęconych problematyce powstania kościuszkowskiego, listopadowego, Konstytucji 3 Maja. Zwieńczeniem tego nurtu w jego działalności była międzynarodowa konferencja, połączona z uroczystym jubileuszem i wręczeniem księgi pamiątkowej (Ojczyzna i wolność. Prace ofiarowane Profesorowi Janowi Ziółkowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Barańska, W. Matwiejczyk, E.M. Ziółek, Lublin 2000), która miała miejsce na KUL-u w dniach 30 XI–1 XII 2000 r. (Polskie powstania narodowe na tle przemian europejskich w XIX w.; publikacja pokonferencyjna pod tym tytułem, [red. A. Barańska, W. Matwiejczyk, J. Ziółek], Lublin 2001). Szczególnie warta wspomnienia jest konferencja z 2003 r. poświęcona polskiemu duszpasterstwu wojskowemu, organizowana wspólnie z Akademią Marynarki Wojennej i Duszpasterstwem Wojska Polskiego, a połączona z poświęceniem na KUL-u tablicy pamiątkowej błogosławionego ks. komandora Władysława Miegonia, przedwojennego studenta KUL. Jej naukowym wynikiem jest publikacja Historia duszpasterstwa wojskowego na ziemiach polskich [red. J. Ziółek, A. Barańska, W. Matwiejczyk, D. Nawrot, E.M. Ziółek] Lublin 2004. Prof. Jan Ziółek był uczestnikiem kilku kolejnych Zjazdów Historyków Polskich, co wiązało się z jego przynależnością do Polskiego Towarzystwa Historycznego, w którym w latach 1988-1996 pełnił funkcję wiceprezesa, był członkiem Zarządu Głównego w Warszawie (1979-2007). Brał czynny udział w działalności lubelskiego oddziału PTH. Za tę działalność został odznaczony tytułem Członka Honorowego PTH (maj 2009). Był też wieloletnim członkiem Towarzystwa Naukowego KUL, w którym pełnił funkcję członka zarządu, skarbnika i wiceprezesa oraz w Towarzystwie Przyjaciół KUL, w którym pełnił wielokrotnie funkcję wiceprezesa. Był również członkiem Lubelskiego Towarzystwa Naukowego i Płockiego Towarzystwa Naukowego. Po utworzeniu Komisji Historycznej w lubelskim oddziale PAN, pełnił funkcję przewodniczącego tej Komisji (2002–2009). Był jednym ze współtwórców i długoletnim redaktorem naczelnym naukowego periodyku, wydawanego przez oddział od 2004 r. – „Teka Komisji Historycznej PAN Oddz. w Lublinie”. Był członkiem oraz zasiadał też w zarządach wielu instytucji naukowych: Instytutu Badań nad Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym (od 1974), Instytutu Geografii Historycznej Kościoła w Polsce (od 1975), Komisji Głównej Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (od 1988), Rady Naukowej Wojskowego Instytutu Historycznego (1991-95), Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Pamięci, Walk i Męczeństwa Narodu Polskiego w Lublinie (1999-2005). W latach 2001–2006 był członkiem Zespołu Nazewnictwa Miejskiego w Lublinie. Należał też do komitetów naukowych czasopism: „Roczniki Humanistyczne TN KUL”, „Rocznika Chełmskiego”, „Rocznika Lubelskiego”, Słownika biograficznego miasta Lublina.

Za swoją działalność na wielu polach był odznaczany: Nagrodą im. Franciszka i Ireny Skowyrów (1980), Nagrodą Sekretarza Naukowego PAN (1981), odznaczeniem honorowym „Zasłużony dla Miasta Lublina” (1988), Krzyżem Więźnia Politycznego, Kombatanckim Krzyżem Zasługi (1997), Medalem Prezydenta Miasta Lublin (2000), Złotym Krzyżem Zasługi (2001), tytułem Honorowego Członka Związku Jaworzniaków, za szczególne zasługi w dokumentowaniu działalności młodzieżowych organizacji niepodległościowych na Ziemi Lubelskiej (2003), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (2005), medalem „Pro Memoria” (2005), Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (2006), Medalem Pamiątkowym za Wybitne Zasługi na rzecz związku Więźniów Politycznych Okresu Komunistycznego, Medalem za Zasługi dla KUL (2008). W uznaniu zasług w walce z komunizmem w 2005 roku został mianowany na stopień podporucznika WP w stanie spoczynku, a w 2006 awansowany do stopnia porucznika i w 2007 – kapitana WP. Była to jedna z najbardziej cenionych przez niego nagród, nie wiążących się z działalnością naukową.

Całokształt dorobku naukowego i dydaktycznego prof. Ziółka zamyka się w liczbach: 325 rozpraw i artykułów naukowych oraz popularno-naukowych, w tym 15 książek; wypromował 230 magistrów i 21 doktorów, ale także jest autorem 318 recenzji magisterskich, 45 doktorskich, 5 habilitacyjnych i 6 profesorskich. W pamięci studentów Profesor pozostał jako wyrozumiały promotor, na którego pomoc można było zawsze liczyć. Będąc Dyrektorem Instytutu Historii KUL pozytywnie odniósł się do inicjatywy Koła Naukowego Historyków Studentów stworzenia czasopisma „Ibidem”, w którym mogliby publikować swoje artykuły naukowe studenci historii i wsparł je finansowo. Również dzięki jego życzliwej pomocy było możliwe opublikowanie historii KNHS KUL (Koło Naukowe Historyków Studentów KUL 1919–2004. Księga Jubileuszowa, red. E.M. Ziółek, Lublin 2004). Pełniąc liczne funkcje zawsze starał się być rozjemcą w sporach, przy zachowaniu jednak całkowitej pryncypialności w odniesieniu do fundamentalnych wartości, jak wiara, prawda, patriotyzm, co zjednywało mu życzliwość.

Profesor Jan Ziółek zmarł 5 września 2009 r. Został pochowany w Lublinie, na cmentarzu katolickim przy ulicy Unickiej (wejście od strony al. Smorawińskiego).

Zdj. 2. Jan Ziółek obok porteru swojego ojca, Jana Ziółka seniora w mundurze żołnierza 30 pułku strzelców kaniowskich, w którym służył w wojnie polsko–bolszewickiej jako ochotnik (zdj. Z albumu rodzinnego E.M. Ziółek)

Bibliografia: AU KUL, RP, sygn. A-991; BU KUL, Zbiory Specjalne, Spuścizna Prof. Jana Ziółka; R. Kozyrski, Jan Ziółek 1931 – 2009, „Rocznik Chełmski” 13 (2009), s. 348-351; W. Matwiejczyk, Życiorys Prof. dra hab. Jana Ziółka, w: Ojczyzna i wolność. Prace ofiarowane Profesorowi Janowi Ziółkowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Barańska, W. Matwiejczyk, E.M. Ziółek, Lublin 2000, s. 23-26; tenże, Profesor Jan Ziółek 1931-2009, „Przegląd Uniwersytecki” 22 (2010), nr 1, s. 24-25; tenże, W. Matwiejczyk, Profesor Jan Ziółek – Praca, spokój i pogoda ducha, „Teka Komisji Historycznej PAN Oddz. w Lublinie”, 7(2010), s. 7-10; tenże, Ziółek Jan, w: Słownik biograficzny miasta Lublina, Lublin 2014, t. IV, s. 302-303; tenże, Ziółek Jan, w: Encyklopedia 100-lecia KUL, t. II, red. E. Gigilewicz i in., Lublin 2018, s. 658-659; E.M. Ziółek (oprac.) Bibliografia prac prof. dra hab. Jana Ziółka za lata 1969-2000, w: Ojczyzna i wolność, s. 27-40; pełny spis bibliografii: https://www.kul.pl/bibliografia-prac-prof-jana-ziolka,art_103928.html (opr. E. M. Ziółek); pełen wykaz rozpraw magisterskich i doktorskich: https://www.kul.pl/wykaz-rozpraw-magisterskich-i-doktorskich,art_103929.html (opr. E. M. Ziółek).