Katolicki Uniwersytet Lubelski powstał w momencie odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Od samego początku dzieje Uniwersytetu wiązały się więc z kształtowaniem granic i niezależności odrodzonego państwa. Z powodu zgłaszania się do wojska w obronie Kresów Wschodnich również kandydatów na studia w Lublinie, inauguracja pierwszego roku akademickiego była przesunięta z końca listopada na początek grudnia 1918 roku. Uczestniczyli w niej ci studenci, którzy zostali w cywilu. Akcja obronna trwała do 1920 roku i w związku z tym studenci żołnierze rzadziej niż inni uczestniczyli w wykładach. Swoje egzaminy zdawali, będąc na urlopach wojskowych.

Latem 1920 roku cała Polska doznała kolejnego zagrożenia ze strony bolszewickiej Rosji. Na wschodniej Lubelszczyźnie pojawiła się Armia Czerwona. Nazwiska studentów i profesorów Uniwersytetu znalazły się w gremiach utworzonych w celu prowadzenia obrony. W składzie Wojewódzkiego Komitetu Obrony Narodowej był student ks. Stanisław Wojsa, a także profesorowie uniwersyteccy: ks. Antoni Szymański i o. Jacek Woroniecki OP, późniejsi rektorzy, oraz ekonomista Leon Waściszakowski. Ten ostatni był również redaktorem „Obrony. Tygodnika Ludowego”, organu prasowego Komitetu. Do jego Wydziału Kwalifikacyjnego, którego zadaniem było prowadzenie werbunku do Armii Ochotniczej dowodzonej w Warszawie przez gen. Józefa Hallera, należał prof. Konstanty Chyliński – ówczesny wicerektor Uniwersytetu. W szeregi Armii wstąpiło ponad 150 studentów Uniwersytetu Lubelskiego, w tym 20 księży, którzy byli kapelanami w poszczególnych jednostkach. Również 12 studentek służyło tam jako cywile, będąc pomocą w kancelariach frontowych. Pod naporem bolszewickim większość instytucji została ewakuowana z terenów działań wojennych. Administracja Uniwersytetu Lubelskiego wraz z kadrą i archiwaliami została przeniesiona do Częstochowy, gdzie wszyscy mieli nadzieję przeczekać front. W zaistniałej sytuacji tamtejszy wojewoda zaproponował rektorowi ks. Idziemu Radziszewskiemu przeniesienie nowo powstałego Uniwersytetu do któregoś z miast śląskich. Ten jednak po oswobodzeniu Lubelszczyzny zdecydował się powrócić do stołecznego miasta tego regionu. Z kilkutygodniowym opóźnieniem, 21 listopada 1920 roku, rozpoczął się trzeci rok akademicki.

Równolegle z działaniami na froncie polsko-bolszewickim lubelscy studenci zaangażowali się w propagowanie akcji plebiscytowej na Górnym Śląsku. Dnia 22 marca 1920 roku o. J. Woroniecki, z inicjatywy Komitetu Obrony Ziem Plebiscytowych, wygłosił publiczny odczyt na temat „zbierania ziem polskich”. Chodziło o to, że podobnie jak toczą się walki o Kresy Wschodnie, tak należy również walczyć o ziemie na zachodzie i północy kraju. Na tych ostatnich, w myśl ustaleń międzynarodowych, miały się odbyć plebiscyty, które rozstrzygnęłyby o przynależności Górnego Śląska, a także Warmii i Mazur do Polski lub Niemiec oraz Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy do Polski lub Czechosłowacji. Walka polegać miała więc nie tylko na podejmowaniu działań zbrojnych (w sierpniu rok wcześniej wybuchło I powstanie śląskie), co na wyjeździe w tamte strony i agitacji za głosowaniem na rzecz Polski. Na dzień 30 maja uniwersytecka Komisja Międzystowarzyszeniowa zwołała wiec akademicki, na którym uchwalono rezolucję plebiscytową na rzecz Śląska Cieszyńskiego, wybrano Akademicki Komitet Obrony Terenów Plebiscytowych i przeprowadzono jednorazowe samoopodatkowanie się studentów w wysokości 20 marek od osoby. Wystosowano również telegramy do Rady Narodowej Śląska Cieszyńskiego oraz do Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Akademicki Komitet Obrony nałożył na młodzież studencką obowiązek pracy na rzecz akcji plebiscytowej. To ostatnie zostało powtórzone przez lubelskiego przedstawiciela na ogólnoakademickiej konferencji w Poznaniu. Z tego obowiązku mogła zwolnić jedynie komisja kwalifikacyjna, powołująca studentów do wojska. Odpowiedni odczyt w Lublinie, na którym byli również obecni przedstawiciele Śląska Cieszyńskiego, zorganizował uczelniany Akademicki Komitet w niedzielę 13 czerwca.

W lipcu 1920 roku, gdy front bolszewicki zaczął odnosić sukcesy, Polska pod naciskiem zagranicznej dyplomacji zrezygnowała z postulatu przeprowadzenia plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie. Tereny te zostały podzielone tak, że w większości przypadły Czechosłowacji. W takiej sytuacji studenci lubelscy, orędujący do tej pory głównie za przyznaniem Polsce tych terenów, skierowali swoje siły ku pomocy Górnemu Śląskowi. W dniu 4 lipca, tj. w czasie obchodów święta niepodległości w Stanach Zjednoczonych, student Franczak zgłosił rezolucję, którą przyjęli Senat Akademicki, studenci i zebrani goście. Żądano przesunięcia terminu głosowania plebiscytowego z 20 marca na 11 lipca 1921 roku, ponieważ na Śląsku nie została jeszcze usunięta niemiecka policja z czasów zaborów, która nie dawała tamtejszym Polakom możliwości przygotowania się do głosowania. Poza tym stwierdzono sfałszowanie niemieckich list plebiscytowych, co też dawało przewagę stronie niemieckiej. II Powstanie Śląskie wybuchło w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 roku i trwało kilka dni (do 25 tego miesiąca). Na mocy porozumienia zlikwidowano dotychczasowe niemieckie jednostki wojskowe, czego domagali się Polacy, a także rozwiązano Polską Organizację Wojskową Górnego Śląska. W ich miejsce utworzono polsko-niemieckie jednostki wojskowe, których zadaniem było pilnowanie porządku w czasie przygotowań do plebiscytu.

Kolejny wiec w Lublinie zorganizowano 16 grudnia. na którym wybrano Komitet Propagandy Pożyczek Państwowych. Studenci na ulicach Lublina, w lokalach i kinach zbierali również pieniądze na rzecz pomocy dla powstańców górnośląskich. Kilka takich zbiórek odbyło się w kinie Corso przy ul. Radziwiłłowskiej 3. Po zakończonym seansie studenci przemawiali do zgromadzonej publiczności, zachęcając do składania ofiar, a studentki zbierały datki (które były hojne) w swoje studenckie czapki. W całym kraju manifestacje na rzecz Górnego Śląska odbyły się 6 lutego 1921 roku. W Lublinie odbyło się wówczas nabożeństwo w kościele powizytkowskim (pobrygidkowskim) przy ul. Namiestnikowskiej 8 (obecnie ulica Narutowicza), a następnie pochód, manifestacja na placu Litewskim, odegranie hejnału z wieży Bramy Krakowskiej oraz spotkanie w teatrze. W wydarzeniu tym uczestniczyli również przedstawiciele Uniwersytetu, a ksiądz rektor I. Radziszewski oraz wicerektor K. Chyliński wygłosili stosowne przemówienia. Zaplanowany plebiscyt odbył się – jak już wspomniano – 20 marca 1921 roku. Na spornych terenach Niemcy wygrali w 60%. Polacy dostrzegli jednak niesprawiedliwy i dokonany wbrew wcześniejszym ustaleniom podział obszarów i podjęli zbrojny opór. W ten sposób powstała myśl o kolejnym, III powstaniu śląskim, które wybuchło w nocy z 2 na 3 maja tego roku. Tym razem walki trwały aż do 5 lipca. W odpowiedzi powstał w Lublinie Akademicki Komitet Obrony Górnego Śląska (przemianowany poprzedni Komitet), którego przewodniczącym został student prawa Lucjan Miketta. Skarbnikiem został ks. S. Wojsa, a sekretarką Maria Watsonówna. Prace komitetu podzielono na trzy sekcje: propagandy (ks. Stefan Grelewski) – wysyłanie studentów na zebrania różnych organizacji i uświadamianie o ważności sprawy; pracy prowincjonalnej (student Manugiewicz) – wysyłanie studentów w tym samym celu w teren po całej Lubelszczyźnie oraz zbieranie tam datków; pomocy materialnej (Stanisław Pliszczyński) – zbieranie datków w samym Lublinie. Studenci wyjeżdżali także jako żołnierze na teren prowadzonych walk, bezpośrednio służąc sprawie śląskiej. Dnia 22 maja Komitet wydał jednodniówkę Dla Śląska. Uzasadniano w niej konieczność przyłączenia Górnego Śląska do Polski, informowano o prowadzonych akcjach, a także opisywano wrażenia z pobytu na tamtym terenie.

Ostatecznie Górny Śląsk, decyzją Komisji Ambasadorów z 20 października 1921 roku, został podzielony w ten sposób, że 2/3 jego obszaru przypadło Niemcom, ale to w Polsce znalazło się większość zakładów przemysłowych.

Bibliografia:

Grzegorzewska E., Polonistyka 1918-1922, w: Katolicki Uniwersytet Lubelski we wspomnieniach pierwszych studentów z lat 1918-1925, red. G. Karolewicz, Lublin 1978, s. 93-98.

Karolewicz G., Wstęp, w: Katolicki Uniwersytet Lubelski we wspomnieniach pierwszych studentów z lat 1918-1925, red. taż, Lublin 1978, s. 9-39.

Miketta L., Prawo 1919-1923, w: Katolicki Uniwersytet Lubelski we wspomnieniach pierwszych studentów z lat 1918-1925, red. G.Karolewicz, Lublin 1978, s. 129-133.

Nawarra G., Polonistyka, historia, pedagogika 1918-1922, w: Katolicki Uniwersytet Lubelski we wspomnieniach pierwszych studentów z lat 1918-1925, red. G. Karolewicz, Lublin 1978, s. 99-108.

Sobieraj M., Władze cywilne wobec najazdu bolszewickiego w 1920 roku, w: Dzieje Lubelszczyzny 1918-1939. Aspekty polityczne, red. M. Kruszyński, R. Litwiński, W. Kozyra, D. Magier, T. Osiński, Lublin 2020, s. 285-317.

Spis wykładów i wykaz instytucji uniwersyteckich. Półrocze zimowe 1920/1921, Lublin 1920.

St. Pl. [Pliszczyński S.], Młodzież Lublina dla Śląska, „Dla Śląska”, s. 4-6.

Wojtkowski A., Katolicki Uniwersytet Lubelski 1918-1944, w: Księga jubileuszowa 50-lecia Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, red. S. Kunowski, W. Müller, M. Rechowicz, Z. Sułowski, A. Wojtkowski, Lublin 1969, s. 21-104.

„Biała księga”. Martyrologium duchowieństwa – Polska XX w. (lata 1914–1989). Dane osobowe. Wojsa Stanisław, http://www.swzygmunt.knc.pl/MARTYROLOGIUM/POLISHRELIGIOUS/vPOLISH/HTMs/POLISHRELIGIOUSmartyr3031.htm [dostęp: 22 kwietnia 2021 r.].

„Dla Śląska”, Lublin, 22 maja 1921 r., https://dlibra.kul.pl/dlibra/publication/1529/edition/1688/content [dostęp: 22 kwietnia 2021 r.].

„Pomoc dla Śląska”, https://dlibra.kul.pl/dlibra/publication/43622/edition/39616/content [dostęp: 22 kwietnia 2021 r.].

Brzuszkiewicz T., Najsłynniejsze w międzywojniu – kino „Corso”, https://ryneklubelski.pl/2017/02/najslynniejsze-miedzywojniu-kino-corso/ [dostęp: 22 kwietnia 2021 r.].

Skóra M., Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Zwycięskiej (pobrygidkowski) w Lublinie, http://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/kosciol-pw-wniebowziecia-najswietszej-maryi-panny-zwycieskiej-pobrygidkowski-w-lublinie/ [dostęp: 22 kwietnia 2021 r.].

Wodzianowska I., Bł. ks. Stefan Grelewski (1898-1941), https://www.kul.pl/bl-ks-stefan-grelewski-1898-1941,art_89334.html [dostęp: 22 kwietnia 2021 r.].

Źródło: https://dlibra.kul.pl/dlibra/publication/43622/edition/39616/content

dr Grzegorz Misiura