Przyszedł na świat 3 sierpnia 1901 r. w Zuzeli n. Bugiem w rodzinie Stanisława Wyszyńskiego, organisty, i Julianny z d. Karp. W 1910 r. małżonkowie wraz z pięciorgiem dzieci przeprowadzili się z Zuzeli do Andrzejewa. W tym samym roku zmarła matka przyszłego Prymasa, a z tęsknoty za nią zrodziła się ogromna cześć, którą okazywał całe życie Matce Boskiej Częstochowskiej. Stefan Wyszyński początkowo uczęszczał do szkoły państwowej (z językiem rosyjskim) w Andrzejewie, a od 1912 r. do prywatnego gimnazjum męskiego im. Wojciecha Górskiego w Warszawie. W 1915 r. zmuszony był przenieść się do gimnazjum męskiego im. ks. Piotra Skargi w Łomży, ponieważ jego rodzinną miejscowość od Warszawy odciął front rosyjsko-niemiecki. W 1917 r. Stefan Wyszyński rozpoczął naukę we Włocławku w Liceum im. Piusa X (seminarium niższym), a w 1920 r. wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego. Święcenia kapłańskie przyjął z rąk bpa Wojciecha Owczarka w dzień swoich 23. urodzin (3 sierpnia 1924 r.), a następnie został wikariuszem w parafii katedralnej we Włocławku. W latach 1925–1927 studiował na Wydziale Prawa Kanonicznego KUL, uczęszczając również na wykłady głoszone przez ks. prof. Antoniego Szymańskiego na Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych KUL (ekonomia i katolicka nauka społeczna). Swą wiedzę pogłębiał na wykładach m.in. o. Jacka Woronieckiego, Ignacego Czumy, Ludwika Górskiego. Interesował się Akcją Katolicką, encykliką Leona XIII oraz prądami rewizjonistycznymi w teorii marksistowskiej. W tym okresie ogromny wpływ na osobę przyszłego Prymasa wywarł ks. Władysław Korniłowicz, wykładowca KUL i dyrektor Konwiktu Księży Studentów (na Starym Mieście). W czasie studiów ks. Wyszyński działał w licznych organizacjach studenckich (m.in. Bratniej Pomocy, Sodalicji Mariańskiej, Stowarzyszeniu Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”). W 1927 r. otrzymał licencjat z prawa kanonicznego (magisterium zrobił w seminarium duchownym). W tym samym roku został wicedyrektorem Konwiktu Księży Studentów KUL. Dwa lata później pod kierunkiem ks. prof. Jana Wiślickiego uzyskał doktorat na podstawie drugiego rozdziału pracy Prawa rodziny, Kościoła i państwa do szkoły (Prawo Kościoła do szkoły). Następnie, dzięki stypendium, w roku akademickim 1929/1930 r. odbył podróż naukową po krajach zachodniej Europy. Przedmiotem jego badań był stan i metody katolickiej nauki społecznej, katolickie organizacje społeczne, ruchy i zrzeszenia młodzieżowe i robotnicze, ocena i stosunek Kościoła do aktualnych prądów społecznych. Efektem podróży była książka Główne typy Akcji Katolickiej za granicą (Lublin 1931). W 1932 r. pod opieką ks. prof. Szymańskiego otworzył przewód habilitacyjny z zakresu „teologii rzeczywistości ziemskich”, którego jednak nie zdążył zamknąć przed wybuchem drugiej wojny światowej, a w czasie okupacji stracił wszystkie materiały do pracy. W 1936 r. mógł objąć na KUL katedrę etyki społecznej, jednak nie chciał rezygnować z pracy w Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku, gdzie od 1930 r. nauczał prawa kanonicznego i socjologii. Oprócz tego pełnił tam funkcję sędziego Sądu Biskupiego oraz redaktora miesięcznika „Ateneum Kapłańskie". Pracował też naukowo: w latach 1931–1939 ogłosił drukiem ponad sto publikacji poruszających ówczesne problemy religijno-społeczne. Po wybuchu drugiej wojny światowej, gdy rozpoczęły się aresztowania księży, bł. bp Michał Kozal, wobec odmowy ks. Wyszyńskiego opuszczenia gmachu seminarium, wydał nakaz jego wyjazdu. Przyszły kardynał okupację spędził we Wrociszewie, gdzie mieszkała jego rodzina, a także w majątku Zamoyskich w Kozłówce, gdzie sprawował opiekę duchową nad grupą sióstr i niewidomych przesiedlonych z Lasek, w Zakopanem (tam aresztowany przez Niemców podczas łapanki; nierozpoznany, został zwolniony) i w Żułowie k. Krasnegostawu. Od czerwca 1942 r. sprawował funkcję kapelana Zakładu dla Niewidomych w Laskach (pseud. Siostra Cecylia). W Warszawie, na tajnych kompletach Uniwersytetów Warszawskiego i Ziem Zachodnich prowadził zajęcia z katolickiej nauki społecznej, katechetyki i pedagogiki. Organizował także rekolekcje i dni skupienia, dawał wykłady w ramach „Kółka Pawłowego”. W czasie Powstania Warszawskiego był kapelanem okręgu wojskowego AK Żoliborz-Kampinos oraz szpitala powstańczego w Laskach (pseudonimem Radwan 2). Po wojnie pełnił funkcję proboszcza w Kłobii i Zgłowiączce (obie k. Włocławka) oraz organizował na nowo włocławskie Wyższe Seminarium Duchowne, którego na krótko został rektorem. W tym samym czasie odrzucił propozycję objęcia katedry polityki społecznej na KUL. W 1945 r. pod pseudonimem dr Stefan Zuzelski wydał książkę Stolica Apostolska a świat powojenny, w której bronił postawy Piusa XII w czasie wojny. Przez tegoż papieża został mianowany biskupem ordynariuszem diecezji lubelskiej. Sakrę biskupią przyjął 12 maja 1946 r. na Jasnej Górze z rąk kard. Augusta Hlonda. Jako biskup lubelski, a tym samym Wielki Kanclerz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, przyczynił się do odbudowy Uczelni po wojnie. Z jego inicjatywy powołano Wydział Filozofii Chrześcijańskiej, rozpoczęto prace nad projektem wydawania Encyklopedii Katolickiej (pierwszy tom ukazał się w 1973 r. i został złożony już na ręce Prymasa Polski) oraz wskrzeszono Instytut Wyższej Kultury Religijnej (w ramach którego Wielki Kanclerz wygłosił też kilka wykładów). Stefan Wyszyński od chwili przyjęcia biskupstwa do śmierci był obiektem inwigilacji UB, a następnie SB. Po śmierci prymasa Hlonda lubelski biskup został mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim i warszawskim, zgodnie z pozostawionym przez zmarłego testamentem. Papież Pius XII podpisał bullę nominacyjną 16 listopada 1948 r., w uroczystość Matki Boskiej Ostrobramskiej. Ingres do katedry w Gnieźnie odbył się 2 lutego 1949 r., w Warszawie – 6 lutego. W sytuacji prześladowania Kościoła oraz wzrastających nacisków władz komunistycznych narzuconych przez Moskwę Prymas zmuszony był prowadzić politykę ustępstw i podjął decyzję o zawarciu „Porozumienia” podpisanego przez Episkopat i władze państwowe 14 kwietnia 1950 r. Dokument respektowany tylko przez jedną ze stron nie zapobiegł prześladowaniom, jakie spadły na Kościół w Polsce: atakom w mediach, likwidacji kościelnego szkolnictwa, szpitalnictwa i prasy, terrorowi stosowanemu wobec księży, a nawet biskupów. Także Prymasowi Wyszyńskiemu, podniesionemu 12 stycznia 1953 r. do godności kardynalskiej, rząd odmówił paszportu, uniemożliwiając wyjazd do Watykanu (insygnia odebrał cztery lata później). Kulminacja napięcia na linii państwo-Kościół nastąpiła wraz z uchwaleniem przez Radę Państwa dekretu o „obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych” (9 lutego 1953 r.). Odpowiedzią na to był memoriał Episkopatu do Rady Ministrów znany jako Non possumus (na dalsze ustępstwa Kościół katolicki zgodzić się nie może) z 8 maja. Władze zareagowały oszczerczą prasową nagonką na Kościół oraz procesami sądowymi wytoczonymi duchownym. 23 września 1953 r. podjęły decyzję o zakazaniu Prymasowi wykonywania funkcji związanych z jego stanowiskami kościelnymi. W nocy z 25 na 26 września 1953 r. kard. Wyszyńskiego aresztowano i internowano kolejno w Rywałdzie, Stoczku Klasztornym, Prudniku Śląskim i Komańczy. W ostatnim miejscu odosobnienia mógł widywać się z przedstawicielami władz kościelnych i rodziną. Tam też stworzył tekst Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego, będących preambułą do programu obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski. 28 października 1956 r., na fali politycznej odwilży, powrócił do Warszawy. Między rządem a Kościołem zostało zawarte tzw. małe porozumienie (8 grudnia 1956 r.). Kościół zachował prawo do obsadzania stanowisk kościelnych przez biskupów, prowadzenia seminariów duchownych poza kontrolą rządu, katechizacji młodzieży oraz wydawania prasy katolickiej. W latach 1957–1966 Prymas prowadził Wielką Nowennę, przygotowującą naród na obchody Millenium, zakończoną uroczystym Aktem Oddania Narodu Polskiego Matce Bożej. Na osobisty wniosek kard. Wyszyńskiego oraz Episkopatu Polski papież Paweł VI ogłosił Matkę Bożą Matką Kościoła. Prymas uczestniczył w obradach Soboru Watykańskiego II. Zainicjował słynne orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich (1965). Potępił represje zastosowane wobec młodzieży w marcu 1968 r. Czcił pamięć zdarzeń historycznych mających doniosłe znaczenie dla narodu polskiego (np. list Episkopatu na 50-lecie bitwy warszawskiej, nabożeństwo w 50. rocznicę sprowadzenia zwłok „Nieznanego żołnierza” z cmentarza obrońców Lwowa do Warszawy), choć wywoływały one sprzeciw rządu. Polski Episkopat z Prymasem Wyszyńskim na czele doprowadził w latach 70. do uregulowania sytuacji administracji kościelnej na Ziemiach Odzyskanych. W 1971 r. na Jasnej Górze złożył Akt oddania Maryi, Matce Kościoła, całej rodziny ludzkiej. Ważnym wydarzeniem był cykl kazań znany pod nazwą świętokrzyskich: Homo Dei, Homo Oeconomicus oraz Homo Politicus wygłoszony przez Prymasa w warszawskim kościele Św. Krzyża w styczniu 1974 r. Cykl ten został powtórzony dwa lata później (Matka–Syn–Rodzina, Rodzina–Naród–Społeczeństwo, Naród–Kościół–Państwo), jako wyraz sprzeciwu wobec nowelizacji Konstytucji PRL. Kard. Stefan Wyszyński, nazywany Ojcem narodu, stawał w obronie prawa do godnej pracy, edukacji, wyrażania religijnych przekonań. Przeciwstawiał się ateizacji społeczeństwa, a przede wszystkim dzieci i młodzieży. Wielokrotnie upominał się o prawo ludzi pracy do wypoczynku, postulował zniesienie systemu trzyzmianowego oraz wyśrubowanych norm w zakładach produkcyjnych, interesował się zmianą kodeksu pracy. W swych homiliach reagował na postępujące fale strajków robotniczych w 1970, 1976 i 1980 r., próbując jednocześnie powstrzymać tendencje do siłowego rozwiązania problemu, jakie przejawiały władze PRL. Na konklawe w październiku 1978 r. był jednym z kandydatów na papieża (podobnie jak w 1958 r.), lecz zrezygnował z kandydatury i intensywnie pracował wśród elektorów na korzyść kard. Karola Wojtyły. Ojca św. Jana Pawła II w Ojczyźnie przyjął w czerwcu 1979 r. Kard. Wyszyński zawsze miał na uwadze sytuację geopolityczną i wewnętrzną Polski. W latach 70. skutecznie przeciwstawiał się próbom zawarcia przez rząd (z pominięciem Episkopatu) układu ze Stolicą Apostolską. Spotykał się z zarówno z najwyższymi przedstawicielami komunistycznej władzy, np. z gen. Jaruzelskim w czasie stanu wojennego, jak i z opozycjonistami (KOR, ROPCiO, NSZZ „Solidarność”, które popierał) oraz świeckimi katolikami (członkami Klubu Inteligencji Katolickiej, klubu poselskiego „Znak”, czy redakcji pism katolickich). Od 1942 r. sprawował opiekę duchową nad Stowarzyszeniem Żeńskiej Młodzieży Katolickiej (tzw. „Ósemki”), przemianowanym później na Instytut Pomocnic Maryi Jasnogórskiej Matki Kościoła. Członkinie Instytutu od 1969 r. mieszkały w Choszczówce p. Warszawą, gdzie w latach 70. Prymas często wypoczywał. Kilka z nich pracowało w prymasowskim sekretariacie.

Prymas Stefan Wyszyński zmarł 28 maja 1981 r. w Warszawie w Uroczystość Wniebowstąpienia Pańskiego. 31 maja został pochowany w krypcie arcybiskupów w bazylice pw. św. Jana Chrzciciela w Warszawie. Jego pogrzeb zgromadził prawie pół miliona ludzi. Dwukrotnie zgłoszony do Pokojowej Nagrody Nobla (w tym przez Senat KUL poparty przez koło poselskie „Znak”), pośmiertnie otrzymał Order Orła Białego (1994). W 1999 r. Akademia Teologii Katolickiej zmieniła nazwę na Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW). Jego proces beatyfikacyjny rozpoczął się w 1989 r. Czcigodny Sługa Boży został ogłoszony Błogosławionym Kościoła katolickiego 12 września 2021 r. podczas uroczystej mszy św. w Świątyni Opatrzności Bożej w Warszawie. W czasie swej posługi poświęcił KUL-owi wiele uwagi i troski oraz często odwiedzał jego progi przy okazji uroczystości inauguracji roku akademickiego lub cyklicznych Wykładów dla Duchowieństwa, przez co nazywany jest Ojcem Uniwersytetu.

Bibliografia: Czaczkowska Ewa, Kardynał Wyszyński. Biografia, Kraków 2013; Dziuba Andrzej F., Kardynał Stefan Wyszyński, Kraków 2010; Instytut Wyższej Kultury Religijnej. Spis wykładów i wykładowców. 1946/1947 – 1971/72, Archiwum Uniwersyteckie KUL; Jankowska Teresa, Nasz dobry ojciec. Sługa Boży ksiądz Prymas Stefan Wyszyński, Warszawa 2012; Krąpiec Mieczysław, Stefan kardynał Wyszyński a Katolicki Uniwersytet Lubelski, [w:] Kardynał Stefan Wyszyński (1901-1981). Myśl społeczna, red. Stanisław Fel, Marek Wódka, Lublin 2017; Micewski Andrzej, Stefan kardynał Wyszyński (1901-1981), Warszawa 2000; Nitecki Piotr, „Wiem, jak godną stolicę obejmuję w dziedzictwie”. Biskup Stefan Wyszyński Pasterz Kościoła Lubelskiego, Lublin 2012; Prymas Tysiąclecia Kardynał Stefan Wyszyński. Materiały dla nauczyciela. Historia. Scenariusze lekcji. Tematy esejów. Trasy wycieczek. Bibliografia, Warszawa 2003; Pylak Bolesław, Stefan Wyszyński. Biskup lubelski, Lublin 2000; Raina Peter, Stefan Kardynał Wyszyński. Prymas Tysiąclecia, t.1–5, Wrocław 2016; Ryszka Czesław, Po Bogu najważniejsza Polska. Kard. Stefan Wyszyński¸ Warszawa 2016; Zieliński Zygmunt, Wyszyński Stefan kard., „Encyklopedia 100-lecia KUL”, t. 2, red. E. Gigilewicz, Lublin 2018, s. 617–619.

https://www.kul.pl/kard-stefan-wyszynski,art_80741.html [dostęp: 4.03.2020].

https://www.muzeumzamoyskich.pl/ksiadz-stefan-kardynal-wyszynski [dostęp: 18.05.2020].

Paulina Byzdra-Kusz