Urodził się 30 listopada 1930 r. we wsi Dzwonek (pow. ostrołęcki) jako najstarsze dziecko w wielodzietnej rodzinie Szczepana i Czesławy z d. Pęksa. Edukację rozpoczął w 1939 r. w rodzinnej wsi, a w trakcie okupacji niemieckiej i radzieckiej przerabiał prywatnie program szkolny. Naukę kontynuował od 1945 r. w Gimnazjum Ogólnokształcącym w Ostrowi Mazowieckiej, a następnie w Ostrołęce. Po uzyskaniu „małej matury” w 1949 r. wstąpił do nowicjatu Stowarzyszenia Apostolstwa Katolickiego w Ołtarzewie. W latach 1950-1952 kontynuował naukę w szkole średniej w Ożarowie k. Warszawy. Studia filozoficzno-teologiczne rozpoczął w 1952 r. w seminarium duchownym w Ołtarzewie. W 1957 uzyskał maturę w Liceum Korespondencyjnym dla Pracujących nr 1 w Warszawie i ukończył seminarium duchowne. Święcenia kapłańskie otrzymał 22 czerwca 1957 r. z rąk bł. Stefana kard. Wyszyńskiego.

W 1958 r. został skierowany na studia na Wydział Filozofii KUL, w sekcji filozofii praktycznej. Specjalizował się w dziedzinie katolickiej nauki społecznej, a w 1961 obronił magisterium pt. Ksiądz Piotr Wawrzyniak jako działacz społeczny (1849-1910) pod kierunkiem prof. Czesława Strzeszewskiego (1903-1999). W tymże roku rozpoczął wykłady filozofii w Wyższym Seminarium Duchownym w Ołtarzewie (1961-1965). Pod kierownictwem prof. Strzeszewskiego pisał rozprawę doktorską, obronioną 14 maja 1966 r. z zakresu socjologii pt. Problematyka społecznych listów pasterskich biskupów polskich. 1891-1918 (Społeczne listy pasterskie biskupów polskich. 1891-1918, Paryż 1974). Następnie przez rok studiował katolicką naukę społeczną w Institut Catholique w Paryżu (1966-1967) oraz słuchał wykładów z katolickiej nauki społecznej na Uniwersytecie we Fryburgu Szwajcarskim. Po powrocie do Polski kontynuował pracę w seminarium duchownym z kilkuletnią przerwą (1972-1977) aż do 1994 r. W latach 1972-1973 był na pobycie studyjnym we Francji, gdzie prowadził badania nad życiem społecznym i religijnym emigracji polskiej.

W r. akademickim 1974/1975 prowadził zajęcia zlecone na KUL nt. Polonii zagranicznej na WF. Na stałe związał się z uczelnią od 1977 r., gdy został zatrudniony w Instytucie Badań nad Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym KUL (do 1990). Początkowo jako dokumentalista, od 1980 adiunkt, 1987 docent. Kilkakrotnie w tym okresie wyjeżdżał na pobyty studyjne do Francji, Wielkiej Brytanii, Belgii gromadząc źródła i materiał do historii emigracyjnego duszpasterstwa polskiego (1978-1984). W 1985 r. habilitował się na podstawie rozprawy pt. Polska opieka religijna we Francji. 1909-1939 (Poznań 1988). Od 1984 r. prowadził wykłady zlecone z katolickiej nauki społecznej na WNS, a od 1990 pracował w Katedrze Socjologii Rodziny i Wychowania. W 1992 r. ks. Dzwonkowski został mianowany profesorem nadzwyczajnym w Katerze Katolickiej Nauki Społecznej WNS, a od 1993 kierownikiem Katedry Socjologii Grup Etnicznych. W 2001 nadano mu tytuł profesora nauk humanistycznych. Po przejściu na emeryturę (w 2005) pracował na uczelni do 2010 r.

Obok pracy dydaktycznej na KUL oraz w seminarium duchownym w latach 1984-1987 prowadził wykłady w Instytucie Duszpasterstwa Emigracyjnego w Poznaniu, 1995-2001 – w Wyższym Seminarium Duchownym Diecezji Kamieniecko-Podolskiej w Gródku Podolskim (Ukraina), 2004-2005 – Wyższej Szkole Nauk Społecznych w Lublinie.

Publikacje ks. prof. Dzwonkowski oscylują wokół kilku tematów. W pierwszym okresie prowadził badania nad polskimi skupiskami i świadomością narodową Polaków głównie we Francji, interesował się też Szwecją i Belgią (m.in. Ideowe oblicze współczesnej Polonii francuskiej, w: Współczesne środowiska emigracji polskiej. Sytuacja duszpasterska, red. J. Bakalarz, Lublin 1985, s. 703-708; Polska prasa religijna we Francji. 1923-1983, „Studia Polonijne”, t. 10, 1986, s. 81-112).

Od początku lat 90ch nastąpił wyraźny zwrot w kierunku środowisk polonijnych na terenach b. ZSRR i dziejów Kościoła katolickiego. Wynikało to z wieloletniej nielegalnej działalności duszpasterskiej prowadzonej przez ks. Dzwonkowskiego na terenie Litwy, Ukrainy, Białorusi, Gruzji i Rosji od lat 70ch XX w. Wynikiem jego licznych podróży do ZSRR, a następnie obszary postradzieckie stały się publikacje dotyczące Polonii na Wschodzie m.in. Polacy na dawnych Kresach Wschodnich. Z problematyki narodowościowej i religijnej (Lublin 1994), Polacy w Kościele katolickim na Wschodzie (1939-2011) (Toruń 2011); współautor: Postawy katolików obrządku łacińskiego na Ukrainie wobec języka polskiego (z O. Gorbaniukiem, J. Gorbaniuk, Lublin 2001); Świadomość narodowa młodzieży polskiego pochodzenia z byłego ZSRR studiującej w Polsce (z O. Gorbaniukiem, J. Gorbaniuk, Lublin 2002), Postawy wobec języka polskiego katolików obrządku łacińskiego na Białorusi (z O. Gorbaniukiem, J. Gorbaniuk, Lublin 2004). Wśród znaczących publikacji z zakresu historii Kościoła katolickiego na Wschodzie w okresie radzieckim należy wymienić m.in. Kościół katolicki w ZSSR. 1917-1939. Zarys historii (Lublin 1997), Losy duchowieństwa katolickiego w ZSRR. 1917-1939. Martyrologium (Lublin 1998), Leksykon duchowieństwa polskiego represjonowanego w ZSRS. 1939-1988 (Lublin 2003). Pod jego redakcja ukazały się m.in. Skazani jako „szpiedzy Watykanu”. Z historii Kościoła katolickiego w ZSRR. 1918-1956 (Ząbki 1998); „Bez sądów, świadków i prawa…” Listy z więzień, łagrów i zesłania do Delegatury PCK w Moskwie. 1924-1937 (Lublin 2002). Kilka pozycji ukazało się pośmiertnie: Bolszewicy w walce z religią. Kościół rzymskokatolicki w Związku Sowieckim w polskich dokumentach dyplomatycznych. 1922-1938 (red. R. Dzwonkowski, A. Szabaciuk, Warszawa 2021); Spotkania na Wschodzie. Białoruś – Litwa – Łotwa – Ukraina – Rosja – Gruzja – Armenia – Kazachstan (1970-2020) (Warszawa 2022), wznowiono także Od „Kościoła polskiego” do „Kościoła Polaków” na Wschodzie (wyd. 2). Ks. Dzwonkowski zainicjował i redagował serię: Duchowieństwo polskie w więzieniach, łagrach i na zesłaniu w ZSRR (ukazało się w latach 2001-2009 7 pozycji). Był także redaktorem naczelnym „Studiów Polonijnych” (1986-1990) oraz „Roczników Nauk Społecznych” (1997-2001, 2003-2010).

Ks. Profesor napisał także 43 hasła do Encyklopedii Katolickiej, współpracował również ze Słownikiem biograficznym duchowieństwa metropolii lwowskiej obrządku łacińskiego ofiar II wojny światowej, Encyklopedią emigracji polskiej i Polonii oraz Nową Encyklopedią powszechną. Autor licznych artykułów w pracach zbiorowych oraz czasopismach naukowych w kilku językach, głównie polskim i francuskim, ale także włoskim, angielskim, rosyjskim. Drukował m.in. na łamach „Studi Emigrazione – Etudes Migrations”, „Zeszyty Historyczne” (Paryż), „Kultura” (pod pseudonimami Paweł Lida, Józef Mirski), „Duszpasterz polski za granicą” (Rzym), „Nasza Przeszłość”, „Ethos”, „Znak”, „Więź”, „Przegląd Wschodni”, „Studia Polonijne”, „Roczniki Nauk Społecznych”, „Rocznik Wschodni”, „Zeszyty Naukowe KUL”, „Przegląd Polonijny”, „Wrocławskie Studia Wschodnie”, „Collectanea Theologica”. Obok publikacji naukowych zajmował się także popularyzacją wiedzy w szeregu tekstach drukowanych w czasopismach i gazetach w kraju i za granicą, jak „Głos znad Niemna”, „Gazeta Petersburska”, „Królowa Apostołów”, „Dziennik Kijowski”, „Tygodnik Powszechny”, „Ład. Katolicki Tygodnik Społeczny”, „Rota”, „Wołanie z Wołynia”, „Nasz Dziennik”. Ogółem opublikował ponad 400 artykułów naukowych i publicystycznych.

Ks. Dzwonkowski był członkiem licznych towarzystw naukowych, m.in. od 1989 Komitetu Badań Polonii PAN i Polskiej Akademii Umiejętności, a od 1992 jest członkiem Rady Krajowej Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Od 1974 r. był członkiem kilku komisji Episkopatu Polski: do spraw Duszpasterstwa Emigracji, Seminariów Duchownych, Iustitia et Pax, Duszpasterstwa Polonii.

We wspólnocie zakonnej pallotynów pełnił różne funkcje: od 1967 – wicerektor domu w Ołtarzewie, a dwa lata później rektor domu i WSD (do 1972). Był członkiem Komisji ds. formacji (1984-1987), Rady Naukowej (1985), i Komisji ds. katolików w ZSRR (1900).

Działalność naukowa i zaangażowanie na rzecz Polonii były wielokrotnie wyróżnione przez krajowe i zagraniczne instytucje. Ks. Dzwonkowski otrzymał m.in. nagrodę specjalną rocznika „Przegląd Wschodni” (1998), Feniksa od Stowarzyszenia Wydawców Katolickich (1999), Nagrodę im. Tadeusza Murdzeńskiego (Londyn 1999), Nagrodę im. Włodzimierza Pietrzaka (2005), odznaczony Srebrnym Medalem Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej (1996), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2000), Medalem Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” (2000), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (2004), Medalem za Zasługi dla KUL (2006), Złotym Medalem Opiekuna Miejsc Pamięci Narodowej, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (2010) oraz odznaczeniem Bene Merito (2017), „Semper Fidelis” (2019). Pośmiertnie otrzymał Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2021).

Zmarł 30 grudnia 2020 r. w szpitalu w Lublinie, po długich zmaganiach z chorobą nowotworową. Msza św. pogrzebowa została odprawiona w kościele pw. Wieczerzy Pańskiej w Lublinie 4 stycznia 2021 r. Następnego dnia został pochowany w rodzinnym grobowcu w Czerwinie k. Ostrołęki.

Bibliografia: AU KUL, Akta personalne, A-1267; A. Bobryk, Badacz polskiego wychodźstwa i Kresów Wschodnich – ks. prof. dr hab. Roman Dzwonkowski SAC (1930-2020), „Doctrina. Studia Społeczno-Polityczne”, t. 17(2020), s. 379-389; J. Plewko, Polskość i wiara. Działalność naukowa profesora Romana Dzwonkowskiego SAC, „Roczniki Nauk Społecznych”, t. 30(2002), nr 1, s. 5-12; S. Tylus, Ks. Roman Dzwonkowski SAC (1930-2020), Studia Polonijne, t. 42(2021), s. 547-553; tenże, Ks. Roman Dzwonkowski (https://libermortuorum.pl/zmarli_index.php?biograf=636); Dzwonkowski Roman, w: Encyklopedia 100-lecia, t. I, red. E. Gigilewicz i in., Lublin 2018, s. 201; Bibliografia prac prof. dra hab. Romana Dzwonkowskiego (do czerwca 2002), „Roczniki Nauk Społecznych”, t. 30(2002), nr 1, s. I-XXXVI; E. Walewander, Ksiądz Roman Dzwonkowski SAC (1930-2020) - kustosz pamięci Polaków na „nieludzkiej ziemi”. Refleksje tuż po odejściu, „Summarium”, t. 49(2020), s. 67-74; Ks. prof. dr hab. Roman Dzwonkowski SAC, tamże, s. 117-118.

https://www.bu.kul.pl/ks-roman-dzwonkowski-sac-1930-2020,art_93411.html

Irena Wodzianowska