W rzeczywistości powojennej, w związku z systemowym wprowadzaniem ideologii socjalistycznej, zaistniała potrzeba przygotowania nowego kompendium wiedzy chrześcijańskiej, gdyż dawne encyklopedie bardzo straciły na aktualności (Encyklopedia kościelna M. Nowodworskiego, wydawana w latach 1873-1913 oraz Podręczna encyklopedia kościelna Z. Chełmickiego, wydawana w latach 1904-1916). Zwłaszcza w zakresie eklezjologii i nauk społecznych nie były już one w stanie dostarczyć wszystkich narzędzi potrzebnych do obrony światopoglądu katolickiego w laickiej rzeczywistości społeczno-politycznej. Kwestię przygotowania nowego dzieła encyklopedycznego poruszono 5 IV 1948 r. na zebraniu plenarnym Konferencji Episkopatu Polski. Efektem namysłu biskupów była uchwała zlecająca KUL wydanie nowej encyklopedii o charakterze katolickim.

Do przekazania decyzji biskupów władzom Uczelni został zobowiązany ówczesny biskup lubelski Stefan Wyszyński, pełniący z urzędu funkcję Wielkiego Kanclerza KUL. Pismem z 2 VII 1948 r. nie tylko poinformował władze Uczelni o woli biskupów, ale także nakreślił ogólną koncepcję nowoczesnej encyklopedii mającej stanowić kompendium wiedzy chrześcijańskiej, podkreślił, że „musi [ona] wykazać umiejętność wiązania teologii z kulturą rodzimą”. W liście skierowanym do ówczesnego rektora KUL, ks. prof. Antoniego Słomkowskiego, zauważył też że: „zbędną jest rzeczą dodawać słowa zachęty. Któż nie widzi, jak pilną sprawę mamy podjąć i przepracować? Wszak od półwieku Polska nie wydała oryginalnej encyklopedii katolickiej. Całe zastępy duchowieństwa i świeckich katolików nie posiadają w swej bibliotece encyklopedii. A przecież w czasie wojny straciliśmy swoje prywatne zbiory biblioteczne, bez możliwości ich odnowienia. Dla wielu katolików oczekiwana encyklopedia służyć będzie za całą bibliotekę. W braku polskich wydawnictw musimy odwoływać się do obcych, co jest dostępne dla nielicznych ludzi”.

Realizując zadanie powierzone przez Wielkiego Kanclerza, prace koncepcyjne i organizacyjne nad Encyklopedią powierzono Towarzystwu Naukowemu KUL. Zintensyfikowano je już z początkiem roku akademickiego 1948/49. Na mocy uchwały Zarządu TN KUL powołano Komisję Wydawniczą Encyklopedii Katolickiej, w składzie: przewodniczący: ks. prof. dr Antoni Słomkowski (rektor KUL i prezes TN KUL) zastępca: prof. dr Czesław Strzeszewski (Sekretarz Generalny TN KUL) oraz członkowie, profesorowie KUL: prof. Ignacy Czuma, prof. Leon Halban, prof. Henryk Dembiński, ks. prof. Piotr Kałwa, ks. prof. Mieczysław Żywczyński, ks. prof. Józef Pastuszka. W ogólnym zarysie koncepcyjnym, przyjętym podczas pierwszego spotkania tej Komisji, określono że Encyklopedia będzie obejmować kilkanaście tomów, a prezentacja wyników badań w zakresie poszczególnych dyscyplin, będzie uwzględniać „zagadnienia szczególnie doniosłe dla współczesnego czytelnika i szczególnie aktualne we współczesnej dobie dziejowej”.

Wielki Kanclerz KUL, poinformowany pismem Prezesa TN KUL z dnia 22 XII 1948 r., o ukonstytuowaniu się zespołu redakcyjnego, wyraził wolę uczestniczenia w dalszych pracach koncepcyjnych oraz chęć osobistego spotkania się z redaktorami poszczególnych działów. Na przełomie roku 1948/49 Komisja skupiła się na budowaniu struktury działów przedmiotowych oraz powoływaniu ich kierowników. Jednocześnie rozesłano do członków episkopatu wykaz projektowanych działów z prośbą, by biskupi zgłaszali swoje postulaty i uwagi.

Biskup Wyszyński nie zrezygnował z patronowania przedsięwzięciu nawet po odejściu do Warszawy i objęciu urzędu Prymasa Polski. Lublin opuścił 31 I 1949 r., a już 20 II 1949 r, w Pałacu Arcybiskupim w Warszawie odbyło się spotkanie Prymasa z Komisją Wydawniczą i kierownikami działów (grono to liczyło 15 osób).

Podczas spotkania przenalizowano pierwsze próbki tekstów przeznaczonych do Encyklopedii. Na wniosek Prymasa postanowiono też utworzyć nowe działy redakcyjne zogniskowane bardziej na problematyce działalności organizacji społecznych (zwłaszcza „Caritasu”). Ustalono też, że Encyklopedia powinna mieć charakter „encyklopedii katolickiej, czyli omawiającej wszystkie zagadnienia naukowe i współczesne problemy, wiążące się z doktryną katolicką, nie zaś encyklopedii kościelnej wyłącznie”, a szczególny nacisk powinien być położony na sprawy dotyczące Polski. Podkreślono też konieczność uwzględnienia w Encyklopedii rozwoju historycznego poszczególnych zagadnień. Wskazania te stały się fundamentem dalszych prac nad Encyklopedią katolicką i zdecydowały o jej kierunku metodologicznym, realizowanym konsekwentnie do samego końca edycji.

Już wkrótce po tym spotkaniu, wobec problemów z zaopatrzeniem w papier i ogólnego kryzysu na runku wydawniczym, spowodowanego działaniami władz państwowych wobec oficyn prywatnych, szukano nowych rozwiązań, możliwych do zrealizowania w nowej rzeczywistości, m.in. planowano wydawać encyklopedię w mniejszych tomach, których liczbę oszacowano na 15. Prowadzone od spotkania w Warszawie bardzo intensywne prace merytoryczne nad Encyklopedią katolicką „wyhamowały” po usunięciu ks. prof. A. Słomkowskiego z funkcji rektora KUL. Po jego aresztowaniu 1 IV 1952 r., na mocy decyzji Zarządu TN KUL z 24 IV 1952 r., funkcję przewodniczącego Komisji objął ks. prof. J. Pastuszka. Pod jego kierownictwem podjęto prace nad opracowaniem całościowej listy haseł oraz rozważano projekt wydania zeszytu próbnego. Całość edycji, zgodnie z wolą Prymasa, zamierzano zamknąć w 1966 r., by w ten sposób uczcić Milenium Chrztu Polski. Po internowaniu Prymasa w 1953 r., Komisja zawiesiła swoją działalność. Prace wznowiła po mianowaniu 15 VI 1955 r. przez Zarząd Główny TN KUL nowego przewodniczącego, którym został ks. prof. E. Dąbrowski. Sprawę reaktywowania prac nad Encyklopedią omawiano na kolejnym zjeździe Redaktorów, jaki odbył się 29-30 IX 1955 r. w Lublinie z udziałem 43 uczonych z całej Polski.

Po powrocie Prymasa z internowania do Warszawy w wyniku przemian „października 1956”, o działaniach nad Encyklopedią Prymas był informowany już tylko w sprawozdaniach składanych na jego ręce jako Przewodniczącego Komisji Episkopatu Polski ds. KUL. Informacje o tym przedsięwzięciu stanowiły standardowy fragment sprawozdania dotyczący ogólnej działalności TN KUL. Władze KUL były jednak ciągle indagowane przez Prymasa w sprawie postępu prac nad „Dziełem”, zwłaszcza podczas jego kolejnych wizyt na KUL-u, gdy wyrażał nadzieję na ujrzenie podczas obchodów milenijnych chociaż pierwszego tomu. Wobec licznych problemów organizacyjnych i finansowych, z jakim borykały się kolejne zespoły redakcje tworzone przy TN KUL, realizacja i tego zamierzenia okazała się jednak niemożliwa. Nowy impuls do prac nad Encyklopedią stanowiło powołanie w strukturze KUL Międzywydziałowego Zakładu Leksykograficznego, którego kierownictwo objął ks. dr Romuald Łukaszyk. Ówczesny Rektor KUL o. prof. Mieczysław Albert Krąpiec regularnie informował Prymasa o swoich interwencjach w Głównym Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, podejmowanych w związku ingerencjami lubelskich cenzorów w teksty haseł. Niewykluczone, że Prymas podejmował także osobiste interwencje w tych sprawach.

Pierwszy tom Encyklopedii katolickiej ukazał się w 1973 roku. Stosunek Prymasa do tej inicjatywy wydawniczej najlepiej charakteryzuje wpis dokonany przez niego w jednym z egzemplarzy zachowanym w dawnej bibliotece podręcznej Redakcji Encyklopedii Katolickiej: „Wielka Radość napełnia serca, gdy Pierwsze Okno na Świat Wiedzy otworzył KUL w I tomie swej Encyklopedii. Otwierajcie Następne! Z błogosławieństwem Stefan Kard. Wyszyński Prymas Polski, Warszawa 30 III 1974 r.

O znaczeniu jakie Prymas przywiązywał do tego dzieła niech świadczy też fakt, że kolejne tomy Encyklopedii Katolickiej ofiarował papieżowi Pawłowi VI. W jednym z takich wydarzeń, dokładnie przy wręczeniu 2. tomu, uczestniczył również ówczesny metropolita krakowski kard. Karol Wojtyła.

Do śmierci Prymasa ukazały się zaledwie 3 tomy, a edycję obejmującą 20 tomów ukończono w 2014 roku. W ostatnim tomie znalazł się obszerny biogram Prymasa Wyszyńskiego (kol. 1095-1099) i w ten, już tylko symboliczny, sposób zamknął on dzieło, które zainicjował.

 dr Edward Gigilewicz