Po zajęciu Gmachu Głównego przez Niemców w listopadzie 1939 r. wykładowcy KUL-u sprzeciwiając się opresyjnej polityce okupanta podjęli wysiłek zorganizowania tajnego nauczania młodzieży pozbawionej dostępu do wiedzy. Tajne komplety, zainspirowane przez ks. rektora Antoniego Szymańskiego, uruchomiono w Lublinie, a następnie w Warszawie i Kielcach.

6 października 1939 r. władze Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, korzystając z dość łagodnego kursu okupacji, za który wówczas odpowiadał Wehrmacht, postanowiły wznowić zajęcia, nie konsultując tej decyzji z Niemcami. Wiele sal wykładowych było już wówczas zabranych na kwatery dla wojska. Nie przeszkodziło to jednak, by na Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych odbyła się jesienna sesja egzaminacyjna oraz by przeprowadzone zostały egzaminy dyplomowe połączone z nadaniem stopni magisterskich i doktorskich. Oficjalnie wykłady prowadzone na wszystkich wydziałach trwały od 2 do 17 listopada. Wówczas na uczelnię wkroczyli Niemcy, zamykając biura uniwersyteckie, a studentów i pracowników aresztując i wywożąc prosto z sal wykładowych do więzienia na Zamku. Gmach przy al. Racławickich został przeznaczony na szpital wojskowy. Wcześniej, bo 9 listopada, na ulicy aresztowano ks. rektora Antoniego Szymańskiego, a dwa dni później prosto z mieszkań na Zamek zabrano 14 profesorów KUL-u. Będąc w więzieniu, a następnie w areszcie domowym, rektor nie zaprzestał kierowania funkcjonującą w podziemiu uczelnią, a także podjął ważną decyzję o konieczności prowadzenia dalszych wykładów.

Na początku grudnia 1939 r. zajęcia ze studentami zostały wznowione, lecz już w sposób tajny, w prywatnych mieszkaniach. Zaprzestano ich jednak w kilka dni po rozstrzelaniu dziesięciu przedstawicieli lubelskiej inteligencji, w tym profesorów KUL-u Czesława Martyniaka i ks. Michała Niechaja, które miało miejsce 23 grudnia 1939 r. na starym żydowskim cmentarzu na Kalinowszczyźnie. Ponowną próbę wznowienia tajnych wykładów podjęto dokładnie rok później i znów odbyło się to na prośbę ks. rektora Szymańskiego, przebywającego już wówczas na parafii w Bełżycach u ks. Tomasza Wilczyńskiego, a późniejszego biskupa olszyńskiego. Odpowiedzialnością za wykonanie tego zadania rektor obarczył ks. Zygmunta Surdackiego, wikariusza generalnego diecezji lubelskiej oraz dyrektora diecezjalnego Akcji Katolickiej. Wspomagał go w tym prokurator Mieczysław Tudrej, starszy asystent katedry prawa karnego. Zajęcia miały na celu umożliwić ukończenie studiów słuchaczom IV roku prawa i ekonomii. Prowadzili je w domu ks. Surdackiego magistrzy: B. Adamski, W. Czarkowski, J. Dolina, A. Gantner, M. Turdej. Tajne komplety trwały tylko trzy miesiące, od stycznia do kwietnia 1941 r., tj. do aresztowania ks. Surdackiego, który współpracował z polskim podziemiem oraz pomagał Żydom. Kilka miesięcy później duchowny zmarł w KL Auschwitz. Po tej tragedii i po wzmożeniu się niemieckiego terroru zaniechano dalszych prób grupowego nauczania w Lublinie, ewentualnie ograniczano się do indywidualnych lekcji. Takie spotkania z pojedynczymi studentami odbywał przykładowo filolog klasyczny prof. Mieczysław Popławski.

Wykładowcy KUL-u rozproszeni po terytorium okupowanej Polski próbowali jednak działać na własną rękę przekazując wiedzę młodym ludziom. 1 marca 1943 r. w Warszawie rozpoczęły się tajne wykłady z prawa kanoniczego pod kierunkiem ks. prof. Henryka Insandowskiego. Promotorem tego pomysłu był ks. Seweryn Kowalski, profesor poznańskiego Seminarium Duchownego. Na studia zapisało się 17 księży oraz jeden świecki. Po zdaniu egzaminów z pierwszego roku 7 stycznia 1944 r. rozpoczęli rok drugi. Równocześnie wykładowcy przyjęli kolejnych księży na rok pierwszy. Zajęcia przerwał wybuch powstania warszawskiego, dopiero w listopadzie 1944 r. młodzież przystąpiła do egzaminów rocznych. Po uruchomieniu studiów na KUL-u księża-studenci przenieśli się do Lublina.

W Kielcach natomiast, inny przedwojenny wykładowca KUL, a jego późniejszy Wielki Kanclerz – ks. Piotr Kałwa – jako wikariusz generalny diecezji kieleckiej uruchomił w grudniu 1943 r. tajne siedmioosobowe komplety na Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych. Jego współpracownikiem w tym dziele był mgr praw Albin Radziwinowicz. Wraz z nimi wykładał sędzia Adam Tyszecki. W listopadzie 1944 r. studentów egzaminowali prof. Czesław Strzeszewski z KUL i prof. Jakub Sawicki z Uniwersytetu Wileńskiego pod przewodnictwem ks. Piotra Kałwy. W marcu 1945 r. nawiązano kontakt z działającym od kilku miesięcy KUL-em. Za zgodą dziekana WPiNSE KUL, prof. Zdzisława Papierkowskiego, kursy te doprowadzono do końca roku akademickiego 1944/45, ponieważ w warunkach wojennych dojazd z Kielc do Lublina był utrudniony. Podsumowując, w ciągu dwóch okupacyjnych lat w Kielcach pierwszy rok studiów zaliczyło 20 osób, a drugi rok – 12. Ponieważ poziom nauczania na tych tajnych kompletach spotkał się z uznaniem polskiego społeczeństwa, zaświadczenia tam otrzymane były honorowane przez wszystkie wyższe uczelnie. Ks. Kałwa od listopada 1944 r. w Kielcach organizował również kursy prawa kanonicznego. Uczęszczało na nie 16 osób, w tym 15 księży i zakonników. Zajęcia prowadzili: ks. P. Kałwa, J. Sawicki, ks. J. Mucha z kieleckiego WSD, ks. P. Chojnacki z UW oraz dr A. Rybarski, dyrektor Kieleckiego Archiwum Państwowego.

Młodzież korzystająca z tajnych kompletów, czy to w Lublinie, czy w Warszawie czy w Kielcach, uiszczała w miarę swoich skromnych możliwości finansowych czesne przeznaczone na minimalne płace pozbawionych środków do życia profesorów. Należy podkreślić, że przekazywanie, jak i pobieranie wiedzy było ogromnym aktem odwagi w trudnych okupacyjnych warunkach, a także wiary, że państwo polskie z pewnością podniesie się z gruzów.

Bibliografia:

Dąbrowski C., KUL w latach hitlerowskiej okupacji, „Życie i Myśl” 1968, R. 18, nr 10(172), s. 70–79.

Działalność Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w czasie okupacji (relacje i dokumenty), wstęp i red. J. Ziółek, Lublin 1983, s. 15–16, 33, 50–51.

Kasperek J., Kronika wydarzeń w Lublinie w okresie okupacji hitlerowskiej, Lublin 1983, s. 42.

Wojtkowski A., Pięćdziesięciolecie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, „Życie i Myśl” 1968, R. 18, nr 10(172), s. 52–53.

dr Paulina Byzdra-Kusz