EN:

Learned Culture in the Enlightenment in the Philosophical Context. On the History of the Commission of National Education (Part Two)

 
Źódło/source:

Roczniki Filozoficzne, 63 (2015), nr 4

 
Strony/pages: 67-114  

 

http://dx.doi.org/10.18290/rf.2015.63.4-3

 

Streszczenie

Artykuł przestawia dydaktykę KEN w zakresie sformułowań programowych, podręczników i praktyki dydaktycznej, ukazanych na tle reform charakterystycznych dla ówczesnej szkoły europejskiej. W ukazaniu realiów kultury naukowej funkcjonującej w szkolnictwie zarządzanym przez Komisję skupiono się na oddaniu specyfiki styku filozofii i nowożytnej nauki, nieraz znacznie odbiegającego od realiów współczesnych.

Nauczanie w szkołach KEN należy niewątpliwie do programowo eklektycznej kultury intelektualnej oświecenia, godzącej szkołę tradycyjną z postulatami nowożytnymi. Postawa ta ujaw­niła się w całym szkolnictwie europejskim, a więc nie tylko we Francji, przodującej przynajmniej w zakresie deklaracji programowych, ale zwłaszcza w centralistycznie reformowanej oświacie w monarchii habsburskiej. Jest ona także właściwa tak reprezentacyjnemu świadectwu ówczesnej kultury naukowej, jakim była Wielka Encyklopedia Francuska, do której KEN wprost nawią­zy­wała. Szkoły KEN odchodzą od utożsamiania kształcenia realnego z kursem filozofii, co nasili się wraz z upowszechnianiem się empirystycznej epistemologii, owocującego fenomenalizmem rugującym podejście ufundowane na filozofii, w szkole tradycyjnej właściwe nowożytnemu ary­sto­telizmowi chrześcijańskiemu. W szkole europejskiej wzbogacano studium językowo-humani­styczne o kształcenie matematyczno-przyrodnicze, zachowując kurs filozofii w duchu philo­sophia recentiorum, przynajmniej na poziomie uniwersyteckim. Filozofia ta krytycznie asy­milowała elementy nowożytnej epistemologii, a zwłaszcza osiągnięcia nowożytnego przyrodo­znawstwa. Postawa ta była charakterystyczna także dla szkoły zreformowanej w połowie wieku XVIII na teranie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zwłaszcza przez zakon pijarów i jezuitów. KEN wprowadziła natomiast samoistne przedmioty matematyczno-przyrodnicze, co zaowoco­wa­ło ograniczeniem wykładu filozofii, którą w szkołach średnich sprowadzono do kursu logiki i ukierunkowanej praktycznie etyki, a na uniwersytetach do prawa naturalnego z odniesieniami społecznymi, politycznymi i ekonomicznymi. Zaowocowało to nawet odejściem od tradycyjnej struktury uniwersytetu, z propedeutycznym wydziałem filozoficznym, gdy w duchu fizjo­kratycz­nego porządku fizycznego i moralnego ukonstytuowano dwuczłonową strukturę szkół wyższych. Tym niemniej presja tzw. długiego trwania (longue durée) tłumaczy zachowanie elementów filo­zoficznych nawet w przyrodoznawstwie, dzielone z ówczesną szkołą europejską, a więc w formie interpretacji korzystającej z kategorii substancji i jej właściwości, a nawet koncepcji duszy zwierzęcej.

 

Summary

The paper depicts the didactic approach of the Commission of National Education (Pol. KEN). It shows curricula policy, textbooks, and didactic practice against the backdrop of reforms characteristic of the then European school. In presenting the reality of learned culture in educa­tion managed by the Commission attention is focused on the specific borderline between philo­sophy and modern science, the areas that many a time diverged from contemporary circum­stances.

Teaching in the KEN schools undoubtedly belongs to the policy of eclectic intellectual culture of the Enlightenment that seeks to reconciliate the traditional school with modern postulates. This attitude was manifested throughout European education, therefore not only in France, which was leading at least in her policy declarations, but especially in the Habsburg monarchy whose education was under centralistic reformation. It was also proper to the then learned culture of the Encyclopaedia, or a Systematic Dictionary of the Sciences, Arts, and Crafts, on which the KEN would directly draw. The KEN schools diverge from the identification real education with a course of philosophy, a fact became more prominent together with the popularisation of empiristic epistemology that resulted in phenomenalism; the latter eliminated the approach founded on philosophy in the traditional school, the approach proper to modern Christian Aristotelianism. The European school of linguistic and humanistic studies was enriched by mathematics and natural sciences, whereas a course in philosophy in the spirit of philosophia recentiorum was maintained, at least at the university level. This philosophy assimilated some elements of modern epistemology in a critical manner, especially the accomplishments of modern natural science. Such attitude was also characteristic of the school reformed in the mid-eighteenth century in the Polish-Lithuanian Commonwealth, especially by the Piarists and Jesuits. The KEN introduced independent mathematical and natural science subjects, a fact that resulted in limitation of the course of philosophy which in secondary education was reduced to a course in logic and practical ethics, and at universities to natural law with some social, political, and economic references. This resulted in departure from the traditional structure of university, with a propaedeutic faculty of philosophy, where a two-part structure of higher education was constituted in the spirit of physiocratic physical order and moral order. Nevertheless the pressure of the socalled long duration (longue durée) accounts for the maintenance of philosophical elements in Enlightenment school, even in natural science, in the form of interpretation that takes advantage of the category of substance and its properties, and even of the conception of animal soul.

 

 

Słowa kluczowe: Komisja Edukacji Narodowej; Rzeczpospolita Obojga Narodów, wiek oświecenia, historia oświaty, historia filozofii, historia nauki

 

Key words: Commission of National Education, Polish–Lithuanian Commonwealth, Age of Enlightenment, History of Education, History of Philosophy, History of Science

 

 

Bibliografia/References:

  1. Alembert Le Rond d’, Jean. Wstęp do „Encyklopedii, przekład Julia Hartwig. Warszawa: PWN, 1954.
  2. Bargieł, Franciszek. Stanisław Szadurski SJ (1726-1789). Przedstawiciel uwspółcześnionej filozofii scholastycznej, Kraków: Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, 1978.
  3. Bartkiewicz, Kazimierz. Obraz dziejów ojczystych w świadomości historycznej w Polsce doby Oświecenia, Poznań: PWN, 1979.
  4. Bartnicka, Kalina. Działalność edukacyjna Jana Śniadeckiego. Wrocław Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980.
  5. Bartnicka, Kalina. Wychowanie patriotyczne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak” 19982.
  6. Bednarczyk, Andrzej. Filozofia biologii europejskiego Oświecenia. Warszawa: PWN, 1984.
  7. Bieńkowska, Barbara. „Nowożytna myśl naukowa w programach i podręcznikach Komisji Edukacji Narodowej. Nauki matematyczno-przyrodnicze”. W: Nowożytna myśl naukowa w szko­łach Komisji Edukacji Narodowej, red. Irena Stasiewicz-Jasiukowa, 81–108. Wrocław: Za­kład Naro­dowy im. Ossolińskich, 1976.
  8. Blaszke, Marek. Mably. Między utopią a reformą. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985.
  9. Blaszke, Marek. Obraz i naprawa Rzeczypospolitej w myśli społeczno-politycznej fizjokratyzmu Baudeau i Le Mercier de la Riviere. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2000.
  10. Błażkiewicz, Henryk. „Szkolnictwo parafialne w diecezji przemyskiej w latach 1636-1757 w świetle wizytacji biskupich”. Nasza Przeszłość 46 (1976): 153-206.
  11. Bruch, Richard. Ethik und Naturrecht im deutschen Katholizismus des 18. Jahrhunderts. Von Tugendethik zur Pflichtethik. Tübingen: Francke 1997.
  12. Brzęk, Gabriel. Krzysztof Kluk. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie 1977.
  13. Buck, August. „Die Studia humanitatis und ihre Methode”. Bibliothèque d’Humanisme et Renais­sance 21 (1959): 273-290.
  14. Buffon, Georges Louis Leclerc. Historie naturelle, t. 1-44, Paris: P. Didot, F. Didot, 1749–1804.
  15. Buffon, Georges Louis Leclerc. De l’homme, wyd. Michèle Duchet. Paris: Maspero, 1971.
  16. Butterfield, Herbert. Rodowód współczesnej nauki 1300-1800, przekład Halina Krahelska. Warszawa: PWN, 1968.
  17. Carl von Linné. Beiträge über Zeitgeist, Werk und Wirkungsgeschichte. Gehalten auf dem Linnaeus-Symposion in Hamburg am 21. und 22. Oktober 1978, red. Heinz Goerke. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1980.
  18. Chamcówna, Mirosława. Uniwersytet Jagielloński w dobie Komisji Edukacji Narodowej, t. 1-2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1957–1959.
  19. Cherni, Amor. Buffon. La nature et son histoire. Paris: Presses Universitaires de France, 1998.
  20. Cioranescu, Alexandre. Bibliographie de la littérature française du XVIIIe siècle. Paris: CNRS Editions, 1969.
  21. Condillac, Étienne. Logika czyli pierwsze zasady sztuki myślenia, przekł. Jan Znosko, red. Tadeusz Kotarbiński. Warszawa: PWN, 1952.
  22. Condillac, Étienne. Traktat o wrażeniach, przekład Wanda Wojciechowska. Warszawa: PWN 1958.
  23. Condillac, Étienne, O pochodzeniu poznania ludzkiego, przekład Kazimierz Brończyk. Kraków: PAU, 1952.
  24. Crombie, Alistair Cameron. Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. 1-2, przekład Stanisław Łypacewicz. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1960.
  25. Dębowski, Jan. Przyroda w programach Komisji Edukacji Narodowej i poglądach uczonych na Podlasiu w XVIII i XIX wieku, Olsztyn: Wydawnictwo UW-M 2000.
  26. Domański, Juliusz. „Czym były studia humanitatis? Leonarda Bruniego De studiis et litteris (1422-1425)”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 43 (1999): 7-28.
  27. Domański, Juliusz. Użytkownicy i badacze dziedzictwa antycznego. Lublin: TN KUL, 2007.
  28. Droga do Komisji Edukacji Narodowej. Wybór materiałów literackich, oprac. Alina Czerwińska, War­szawa: Nasza Księgarnia, 1973.
  29. Encyclopédie ou dictionnaire universel raisonné des sciences, des arts et des métiers, par une société de gens de lettres. Mis en ordre et publié par. [Denis] Diderot et quant à la partie mathématique par... ... [Jean le Rond] D’Alembert, t. 1-35, Paris: Briasson, David, le Breton, Durand, 1751-1780.
  30. Essays on Aristotle’s „De anima”, red. Martha Craven Nussbaum i Amélie Rorty. Oxford: Claren­don Press, 1992.
  31. Fizjokratyzm wczoraj i dziś. Ekonomia, filozofia, polityka, red. Joanna Rosicka. Kraków: Akademia Ekonomiczna w Krakowie, 1996.
  32. Gilson, Étienne. Jedność doświadczenia filozoficznego, przekład Zofia Wrzeszcz. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1968.
  33. Góźdź-Roszkowski, Krzysztof. „Pozycja Komisji Edukacji Narodowej względem sejmu w świetle ustawodawstwa (1773-1793)”. Studia Prawno-Ekonomiczne 55 (1997): 91-110.
  34. Grabski, Andrzej Feliks. Myśl historyczna polskiego Oświecenia. Warszawa: PWN, 1976.
  35. Grabski, Władysław Maria. Prekursorzy idei Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wydawnictwo WSPTWP, 2000.
  36. Grandière, Marcel. L’Idéal pédagogique en France au dix-huitième siècle. Oxford: Voltaire Foundation 1998.
  37. Grotius, Pufendorf and Modern Natural Law, red. Knud Haakonssen. Aldershot: Ashgate, 1999.
  38. Guyénot, Émile. Les sciences de la vie aux XVIIe et XVIIIe siècles. L’idée d`évolution. Paris: A. Michel, 1957.
  39. Florczak, Zofia Europejskie źródła teorii językowych w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku. Studium z dziejów teorii języka i gramatyki. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1978.
  40. Hajduk, Zygmunt. „Filozofia przyrody Isaaca Newtona”. Studia Philosophiae Christianae 24 (1988), 2: 115–129.
  41. Hajduk, Zygmunt. „Racjonalna rekonstrukcja filozofii przyrody Isaaca Newtona”. W: Oblicza filozofii XVII wieku, red. Stanisław Janeczek, 423–440. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008.
  42. Hall, Alfred Rupert. Rewolucja naukowa 1500-1800. Kształtowanie się nowożytnej postawy naukowej, przekład Tadeusz Zembrzuski. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1966.
  43. Halpern (Myślicki), Ignacy. „Rzekoma i prawdziwa klasyfikacja wiedzy d’Alemberta”. Przegląd Filozoficzny 21 (1918): 65-97.
  44. Heller, Michał, i Józef Życiński. Wszechświat – maszyna czy myśl?. Kraków: Polskie Towarzystwo Teologiczne, 1988.
  45. Howell, Wilbur Samuel. Eighteenth-Century British Logic and Rhetoric. Princeton: Princeton University Press, 1971.
  46. Iwaszkiewiczowa, Zofia. „Nauczanie arytmetyki w szkołach Komisji Edukacji Narodowej”. W: Epoka wielkiej reformy. Studia i materiały do dziejów oświaty w Polsce XVIII wieku, red. Stanisław ºempicki, oprac. Stanisław Kot, 27–63. Lwów: Książnica Polska, 1923.
  47. Janeczek, Stanisław. „Ideały wychowawcze i dydaktyczne w szkolnictwie pijarskim a «oświecenie chrześcijańskie». Próba syntezy”. Nasza Przeszłość 49 (1994), 82: 115–161.
  48. Janeczek, Stanisław. „Ideały wychowawcze w szkołach Komisji Edukacji Narodowej – między «nauką moralną» a «nauką chrześcijańską»”. W: Humanitas i christianitas w kulturze polskiej, red. Mirosława Hanusiewicz-Lavallee, 293–318. Warszawa: Wydawnictwo Neriton 2009.
  49. Janeczek, Stanisław. „Kartezjanizm teorii nauki É. Condillaca”. W: Filozofia XVII wieku i jej kontynuacje, red. Zbigniew Drozdowicz. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora, 2009, s. 203–209.
  50. Janeczek, Stanisław. „Komisja Edukacji Narodowej”. W: Encyklopedia filozofii polskiej, t. 1, red. Andrzej Maryniarczyk, 692–697. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2011.
  51. Janeczek, Stanisław. „Kultura języka a kultura logiczna w myśli Johna Locke’a”. Roczniki Filozoficzne 62 (2014), 2: 5–26.
  52. Janeczek, Stanisław. „Logika a teoria poznania. Podręczniki logiki w Polsce w dobie reform oświeceniowych na tle europejskim”. Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej 41 (1996): 80–81.
  53. Janeczek, Stanisław. Logika czy epistemologia? Historycznofilozoficzne uwarunkowania nowożytnej koncepcji logiki. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2003.
  54. Janeczek, Stanisław. „Narbutt Daniel, Kazimierz”. W: Powszechna encyklopedia filozofii, t. 7, red. Andrzej Maryniarczyk, 497–500. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2006.
  55. Janeczek, Stanisław. „O historyczności historiografii. Kilka uwag do wizji KEN Ambroise Joberta”. W: Universitati serviens. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Stanisława Wilka SDB, red. Jan Walkusz i Marzena Krupa, 421–428. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2014.
  56. Janeczek, Stanisław. „O trudnościach kategorializacyjnych w historii nowożytnej teorii nauki. Opozycja: racjonalizm - empiryzm”. W: Leibniz. Tradycja i idee nowoczesnej filozofii, red. Bogusław Paź, 135-151. Kraków: Wydawnictwo Aureus, 2010.
  57. Janeczek, Stanisław. „Od filozofii Boga do filozofii religii w dobie oświecenia”. W: Filozofia a religia. Inspiracje – krytyka, red. Stanisław Janeczek i Anna Starościc, 85–108. Lublin: Wydaw­ni­ctwo KUL, 2014.
  58. Janeczek, Stanisław. „Prepozytywizm filozofii Jean le Rond d'Alemberta?”. Zeszyty Naukowe KUL 55 (2012), 2: 3–24.
  59. Janeczek, Stanisław. „Przejawy refleksji metafizycznej w filozofii Étienne’a Bennota de Condillaca (1715-1780)”. W: Z dziejów filozoficznej refleksji nad człowiekiem. Księga pamiąt­kowa ku czci Profesora Jana Czerkawskiego (1939–2007), red. Piotr Gutowski i Przemysław Gut, 257–274. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2007.
  60. Janeczek, Stanisław. „Przyrodoznawstwo w polskim szkolnictwie kościelnym okresu oświecenia”. Roczniki Filozoficzne 41 (1993), 3: 87–109.
  61. Janeczek, Stanisław. „Retoryka a logika w nowożytnej kulturze intelektualnej. Humanizm renesansowy i racjonalizm kartezjański”. W: Poezja i egzystencja. Księga jubileuszowa ku czci Profesora Józefa F. Ferta, red. Wojciech Kruszewski i Dariusz Pachocki, 633–647. Lublin: Wy­daw­nictwo KUL, 2015.
  62. Janeczek, Stanisław. „Teoria nauki w ujęciu J. le Ronda d’Alemberta. Między empiryzmem, racjonalizmem i intuicjonizmem”. W: Philosophia vitam alere. Prace dedykowane Profesorowi Romanowi Darowskiemu SJ, 199–212. Kraków: Ignatianum – WAM, 2005.
  63. Janeczek, Stanisław. „Z dziejów dydaktyki logiki w szkołach KEN. Claude Buffier SJ”. Roczniki Filozoficzne 56 (2008), 2: 83–99.
  64. Janeczek, Stanisław. „Z dziejów kultury naukowej - koncepcja nauki Jeana Le Rond d’Alemberta”. Roczniki Kulturoznawcze 4 (2013), 1: 59–92.
  65. Janeczek, Stanisław. „Z dziejów nowożytnej koncepcji logiki. J. le Rond d’Alembert”. W: Filozofia XVII wieku – jej źródła i kontynuacje, red. Honorata Jakuszko i Leszek Kopciuch, 103–112. Lublin: Lubelskie Towarzystwo Naukowe, 2009.
  66. Janeczek, Stanisław. „Z dziejów nowożytnej koncepcji logiki. Propagatorzy poglądów J. Locke’a”. Kwartalnik Filozoficzny 2008, 4: 102-105.
  67. Janeczek, Stanisław. „Źródła logiki Jana Śniadeckiego. Podręczniki F. Dalhama i I. Wattsa”. W: Gaudium in litteris. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Arcybiskupa Stanisława Wielgusa, 613–621 Lublin: Wydawnictwo KUL 2009.
  68. Janeczek, Stanisław. „Źródła logiki Jana Śniadeckiego. Podręczniki P. Mako i K. Scherffera”. Ruch Filozoficzny 65 (2008), 3: 485–498
  69. Jobert, Ambroise. Komisja Edukacji Narodowej w Polsce 1773-1794. Jej dzieło wychowania obywatelskiego, przekład Mirosława Chamcówna. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979.
  70. Kasabuła, Tadeusz. Ignacy Massalski biskup wileński, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1998.
  71. Kierul, Jerzy. Izaak Newton. Bóg, światło i świat. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Quadrivium, 1996.
  72. Kirkinen, Heikki. Les Origines de la conception moderne de l’homme-maschine. Le problème de l’âme en France 1670-1715. Helsinki: Suomalainen tiedeakatemia, 1969.
  73. Kloch, Zbigniew. Spory o język. Warszawa: Instytut Badań Literackich, 1995.
  74. Kluk, Krzysztof. Botanika dla szkół narodowych, Warszawa: Drukarnia Nadworna J. K. Mci i P. Kom. E. N., 1785.
  75. Kluk, Krzysztof. Dykcjonarz roślinny, t. 1-3. Warszawa: Drukarnia Xięży Piarów, 1786–1788.
  76. Kluk, Krzysztof. Roślin potrzebnych, pożytecznych ..., osobliwie krajowych albo które w kraju użytkowane być mogą, utrzymanie, rozmnożenie i zażycie, t. 1-3. Warszawa: Drukarnia Nadworna J. K. Mci i P. Kom. E. N., 1777–1779.
  77. Kluk, Krzysztof. Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie, poznanie i zażycie, t. 1-2. Warszawa Drukarnia JKM i Rzeczyplitey u XX. Scholarum Piarum, 1781–178).
  78. Kluk, Krzysztof. Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historii naturalnej początki i gospodarstwo, t. 1-4. Warszawa: Drukarnia Xięży Piarów 1779-1780.
  79. Kluk, Krzysztof, i Paweł Czempiński. Zoologia czyli zwierzętopismo dla szkół narodowych. War­szawa: Drukarnia Nadworna J. K. Mci i P. Kom. E. N., 1789.
  80. Kołłątaj, Hugo. Porządek studiów dla Wydziału Filozoficznego, przekład Marian Skrzypek, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej” 46(2001), s. 47-58.
  81. Kołłątaj, Hugo. Raporty o wizycie i reformie Akademii Krakowskiej, wyd. M. Chamcówna, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1967.
  82. Kołłątaj, Hugo. Wybór pism naukowych, oprac. Kazimierz Opałek. Warszawa: PWN 1953
  83. Kołodziejczyk, January. Ks. Krzysztof Kluk. Dzieła i twórczość. Kraków: PAU 1932.
  84. Komisja Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie 1773-1794, wyd. Teodor Wierzbowski, Warszawa: Kasa im. J. Mianowskiego, 1901-1915.
  85. Komisja Edukacji Narodowej (pisma Komisji i o Komisji). Wybór źródeł, wyd. Stanisław Tync. Wroc­ław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1954.
  86. Komorowski, Paweł. Historia powszechna w polskim piśmiennictwie naukowym czasów stanisławowskich i jej rola w edukacji narodowej. Warszawa: IHNOiT PAN, 1992.
  87. Konarski, Stanisław. Ustawy szkolne, przekład Wanda Germain. Kraków: M. Arct, 1925.
  88. Kopania, Jerzy. Szkice kartezjańskie. Kraków: Wydawnictwo Aureus, 2009.
  89. Korab, Kazimierz. Powinności i zadania nauczycieli w okresie Komisji Edukacji Narodowej. Poznań: Wydawnictwo ARKA, 2002.
  90. Kowalik, Józef. Szkolnictwo parafialne w archidiakonacie sądeckim od XVI do XVIII w. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1983.
  91. Krokiewicz, Adam. Zarys filozofii greckiej. Warszawa: Aletheia 2000.
  92. Krzysztof Kluk. Przyrodnik i pisarz rolniczy, red. Józef Babicz, Wanda Grębecka, Stefan Inglot. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.
  93. Książka pamiątkowa ku uczczeniu trzechsetniej rocznicy założenia Gimnazjum Św. Anny w Krakowie. Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1888.
  94. Kubrin, David. „Newton and the Cyclical Cosmos. Providence and the Mechanical Philosophy”. Journal of the History of Ideas 28 (1967): 325–346.
  95. Kukulski, Zygmunt. Pierwsi nauczyciele świeccy w Wydziałowej Szkole Lubelskiej w dobie Komisji Edukacji Narodowej. Lublin: Księgarnia Św. Wojciecha, 1939.
  96. Kurdybacha, Łukasz. Kuria rzymska wobec Komisji Edukacji Narodowej w latach 1773–1783. Kraków: PAU 1949.
  97. Kwiatkowski, Tadeusz. „Filozofia polska w szkołach Komisji Edukacji Narodowej”, Studia Filozoficzne (1973), 10(95): 3-20.
  98. Kwiatkowski, Tadeusz. „Logika w programie szkół Komisji Edukacji Narodowej”. W: Ze studiów nad Komisją Edukacji Narodowej i szkolnictwem na Lubelszczyźnie. Rozprawy i artykuły, 167–223. Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 1973.
  99. Larson, James L. Reason and experience: The representation of natural order in the work of Carl von Linné. Berkeley: University of California Press 1971.
  100. Lepenies, Wolf. Linné, Buffon, Winckelmann, Georg Forster, Erasmus Darwin. München: C. Hanser, 1988.
  101. Linnæus, Carolus. Systema naturae per regna tria naturale secundum classes, ordines, genera, species cum characteribus, diffentii synonymis, locis, t. 1. Vindobonae, 176713.
  102. Litak, Stanisław. „Kilka uwag w sprawie szkolnictwa parafialnego w dobie Komisji Edukacji Narodowej”. W: W kręgu wielkiej reformy. Sesja naukowa w Uniwersytecie Jagiellońskim w dwu­setną rocznicę powstania Komisji Edukacji narodowej 24-26 października 1973, red. Ka­milla Mrozowska i Renata Dutkowa, 284–289. Kraków: PWN, 1977.
  103. Litak, Stanisław. „Szkoły parafialne w Polsce XVIII w. przed powstaniem Komisji Edukacji Naro­dowej”. Roczniki Humanistyczne 25 (1977), 2: 137–162.
  104. Litak, Stanisław. „Z działalności szkolnej Michała Jerzego Poniatowskiego na Mazowszu”. Rozprawy z Dziejów Oświaty 25 (1983): 15-36.
  105. Lipiński, Edward. Historia powszechna myśli ekonomicznej do roku 1870, Warszawa: PWN 1981.
  106. Locke, John. Myśli o wychowaniu, przekład Feliks Wnorowski. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1959.
  107. Lubieniecka, Janina. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1960.
  108. Ługowski, Włodzimierz. Filozoficzne podstawy protobiologii. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 1995.
  109. Magryś, Roman. Retoryka polska w dobie Oświecenia. Rzeszów: Wydawnictwo WSP, 1998.
  110. Majorek, Czesław. Książki szkolne Komisji Edukacji Narodowej. Warszawa: Wydawnictwa Szkol­ne i Pedagogiczne 1975.
  111. Majorek, Czesław. „Nauczyciele szkół Komisji Edukacji Narodowej wobec podręczników do nau­cza­nia matematyki”. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Prace Historyczne (1974), 7: 49–62.
  112. Miodoński, Leon. Całość jako paradygmat rozumienia świata w myśli niemieckiej przełomu ro­mantycznego. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Arboretum 2001.
  113. Miterzanka, Mieczysława. Działalność pedagogiczna Adama ks. Czartoryskiego, Warszawa: Naukowe Towarzystwo Pedagogiczne 1931.
  114. Mizia, Tadeusz. Szkoły średnie Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony. Warszawa: Wydawnictwo UW 1975.
  115. Mrozowska, Kamilla. By Polaków zrobić obywatelami. Kraków: KAW, 1993.
  116. Mrozowska, Kamilla. Funkcjonowanie systemu szkolnego Komisji Edukacji Narodowej na terenie Korony w latach 1783-1793. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985.
  117. Narbutt, Olgierd. O pierwszym polskim podręczniku logiki. Z rozważań nad filozofią Oświecenia. Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1958.
  118. Nowosad, Elżbieta. „Credo Izaaka Newtona. Chrześcijaństwo ireniczne”. „Studia Theologica Varsaviensia” 25 (1987), 2: 149–177.
  119. Nuyens, François. L’évolution de la psychologie d’Aristote, przekład Augustin Mansion. Louvain: Institut supérieur de philosophie, 1948.
  120. Œuvres complètes de d’Alembert, red. Alembert Belin, t. 1–5. Paris: Belin, 1821–1822; repr. Genève: Slatkine, 1967.
  121. Œuvres philosophiques de Condillac, red. Georges Le Roy, t. 1-3. Paris: Presses universitaires de France, 1947-1951.
  122. Olczak, Stanisław K. Szkolnictwo parafialne w Wielkopolsce w XVII i XVIII wieku (W świetle wizytacji kanonicznych). Lublin: TN KUL, 1978.
  123. Opałek, Kazimierz. Prawo natury u polskich fizjokratów. Warszawa: Książka i Wiedza, 1953.
  124. Pisma i projekty pedagogiczne doby edukacji narodowej, wyd. Kamilla Mrozowska. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973.
  125. Pleśniarski, Bolesław. „Nauki filozoficzne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej”. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki humanistyczno-społeczne. Pedagogika (1974), 4(65): 47–68.
  126. Pohoska, Hanna. „Rewolucja szkolna” we Francji 1762-1772. Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie, 1933.
  127. Popławski, Antoni. Pisma pedagogiczne, wyd. Stanisław Tync. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1957.
  128. Puchowski, Kazimierz. „Edukacja historyczno-geograficzna w kolegiach pijarskich i jezuickich w I. Rzeczypospolitej”. W: Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII-XIX wieku, red. Irena Stasiewicz-Jasiukowa, 477-487. Warszawa: Wydawnictwo Zakonu Polskiej Prowincji Pijarów, 1993.
  129. Puchowski, Kazimierz, Edukacja historyczna w jezuickich kolegiach Rzeczypospolitej 1565-1773. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 1999.
  130. Reill, Peter Hans. Vitalizing Nature in the Enlightenment. Berkeley: University of California Press, 2005.
  131. Risse, Wilhelm. Die Logik der Neuzeit, t. 2: 1640-1780. Stuttgart: Frommann, 1970.
  132. Roger, Jacques. Buffon. A Life in Natural History, przekład Sarah Lucille Bonnefoi. Ithaca: Cornell University Press, 1997.
  133. Roger, Jacques. Les sciences de la vie dans le pensée française du XVIIIe siècle. Paris: Michel, 19933.
  134. Romanowski, Mirosław. „Matematyka w szkołach wydziałowych i podwydziałowych na terenie Korony w dobie Komisji Edukacji Narodowej”. Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, ser. C, 1974, 19: 39-67.
  135. Rosicka, Janina. Polskie spory o własność. Narodziny nowożytnej myśli ekonomicznej na ziemiach polskich (1765-1830). Kraków: Akademia Ekonomiczna w Krakowie, 1984.
  136. Sagan, Dariusz. „Teoria inteligentnego projektu – argumenty za i przeciw”. W: Filozofia przyrody, red. Stanisław Janeczek, Anna Starościc, Dariusz Dąbek i Justyna Herda, 335-383. Lublin: Wy­dawnictwo KUL, 2013.
  137. Schwede, Alfred Otto. Carl von Linné. Berlin: Union Verlag, 1980.
  138. Skarbek, Jan. „Pojęcia wstępne fizyki Antoniego Wiśniewskiego”. Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej ser. A, 1959, 3: 181–203.
  139. Skrzypek, Marian. „Kołłątajowska reforma Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Krakowskiego”. Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej 46 (2001): 27–46.
  140. Stasiewicz-Jasiukowa, Irena. Człowiek i obywatel w piśmiennictwie naukowym i podręcznikach polskiego Oświecenia. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1979.
  141. Stasiewicz-Jasiukowa, Irena. Onufry Kopczyński – współpracownik Komisji Edukacji Narodowej. Studium o społecznej roli uczonego w Polsce stanisławowskiej. Warszawa: Zakład Naro­dowy im. Ossolińskich 1987.
  142. Starzyński, Wojciech. „Kartezjańskie motywy filozofii oczywistości. Analiza hasła „Evidence” Wielkiej Encyklopedii Francuskiej autorstwa François Quesnaya”. Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej 53 (2008): 65-92.
  143. Suchodolski, Bogdan. Komisja Edukacji Narodowej na tle roli oświaty w dziejowym rozwoju Polski. Warszawa: Wiedza Powszechna 1972.
  144. Swieżawski, Stefan. „Albertyńsko-tomistyczna a kartezjańska koncepcja człowieka”. Przegląd Filozoficzny 43 (1947), 1–4: 87–114.
  145. Szybiak, Irena. Nauczyciele szkół średnich Komisji Edukacji Narodowej. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1980.
  146. Szybiak, Irena. Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1973.
  147. Śmierzchalski, Zdzisław. Fizyka doświadczalna jako dziedzina filozofii w okresie oświecenia w Polsce na przykładzie dzieł Józefa Rogalińskiego (1728-1802). Kraków: Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego, 1998.
  148. Śniadecki, Jan. Pisma filozoficzne, red. Danuta Petsch, t. 2. Warszawa: PWN, 1958.
  149. Śniadecki, Jan. Pisma pedagogiczne, wyd. Jan Hulewicz. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1961.
  150. Tarcov, Nathan. Locke’s Education for Liberty. Chicago: University of Chicago Press, 1984.
  151. Tarkowski, Radosław, Piotr Daszkiewicz i Janusz Pezda., Starania Jana Jaśkiewicza (1749–1809) o objęcie Katedry Historii Naturalnej i Chemii w Szkole Głównej Koronnej oraz jego rezygnacja z tego stanowiska – mało znane dokumenty historii nauk geologicznych, „Przegląd Geologiczny” 58(2010), 4: 318–323.
  152. Triplex cogitandi ratio cum methodo ab erroribus vindicata, logico-criticis regulis instructa, exemplis lectissimis adumbrata amoeniorum iuxta litterarum, atque civilis societatis usibus accommodata, quam M. Joannes Baptista Vladislaus Śniadecki Philosophiae Doctor, mathese­os atque in scholis palatinis Cracoviensibus logicae Professor iuvenibus suis tenendam Anno Aerae Vulgaris MDCCLXXVII proposuit. Centralna Narodowa Biblioteka Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie, rkps I 6318.
  153. Turek, Józef. Kosmiczne koincydencje. Proponowane wyjaśnienia, red. Dariusz Dąbek. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2014.
  154. Tync, Stanisław. Nauka moralna w szkołach Komisji Edukacji Narodowej. Kraków: Książnica polska w Warszawie, 1922.
  155. Ustawodawstwo szkolne za czasów Komisji Edukacji Narodowej. Rozporządzenia, ustawy pedagogiczne i organizacyjne (1773-1793), wyd. Jósef Lewicki. Kraków: M. Arct, 1925.
  156. W kręgu wielkiej reformy. Sesja naukowa w Uniwersytecie Jagiellońskim w dwusetną rocznicę powstania Komisji Edukacji narodowej 24-26 października 1973, red. Kamilla Mrozowska i Renata Dutkowa. Kraków: PWN, 1977.
  157. Waszkinel, Romuald. „Przedmiot i podmiot w poznaniu według Jana od św. Tomasza”. Roczniki Filozoficzne 24 (1976), 1: 17–48.
  158. Więsław, Witold. Matematyka polska epoki Oświecenia. Warszawa: Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna, 2007.
  159. Wikman, K. Rob V. Lachesis and Nemesis. Four Chapters on the Human Condition in the Writings of Carl Linnaeus. Stockholm: Almqvist & Wiksell, 1971.
  160. Willi, Walter. „Probleme der aristotelischen Seelelehre”. Eranos-Jahrbuch 12 (1945): 55–93.
  161. Wiśniewski, Antoni. Propositiones philosophicae, ex illustribus veterum recentiorumque philosophorum placitis depromptae. Varsaviae: Drukarnia Pijarów, 1752.
  162. Wojtkiewicz, Czesław. „O przedmiocie logiki u Jana od św. Tomasza”. Roczniki Filozoficzne 9 (1962), s. 31-47.
  163. Wnuk, Marian. Geneza i rozwój idei elementarnej jednostki życia – w kierunku filozofii nanobiologii. Lublin: Wydawnictwo KUL 2013.
  164. Wojciechowska, Wanda. Sensualizm Condillaca. W: Szkice filozoficzne. Romanowi Ingardenowi w darze, red. Zofia Żarnecka, 185–207. Warszawa: PWN 1964.
  165. Wolicka, Elżbieta. Byt i znak. Filozoficzne podstawy semiotyki Jana od św. Tomasza. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1982.
  166. Wróblewski, Zbigniew. Natura i cele. Dyskusja argumentu teleologicznego na rzecz ochrony przyrody. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2010.
  167. Yolton, John W. John Locke and Education. New York: Random House, 1971.
  168. Zapart, Andzrzej. Szkolnictwo parafialne w archidiakonacie krakowskim od XVI do XVIII w. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1983.
  169. Zięba, Stanisław, „Natura życia w aspekcie organizacji”. „Roczniki Filozoficzne” 46 (1998), 3: 57–88.
  170. Zięba, Stanisław. Rozwój mechanistycznej koncepcji życia w piśmiennictwie francuskim XX wieku. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1986.
  171. Żeleńska-Chełkowska, Anna. „Kołłątajowskie koncepcje organizacji uniwersytetu”. W: W kręgu wielkiej reformy. Sesja naukowa w Uniwersytecie Jagiellońskim w dwusetną rocznicę po­wstania Komisji Edukacji narodowej. 24-26 października 1973, red. Kamilla Mrozowska i Re­nata Dutkowa, 121-132. Kraków: PWN, 1977.

 

Informacja o autorze/Information about Author:

Ks. prof. dr hab. Stanisław Janeczek – kierownik Katedry Historii Filozofii w Polsce w Instytucie Filozofii na Wydziale Filozofii KUL; adres do korespondencji: Al. Racławickie 14, 20‑950 Lublin; e-mail: janeczek@kul.lublin.pl

 

 

Cytowanie/Citation information:

Janeczek, Stanisław. 2015. Oświeceniowa kultura naukowa w kontekście filozoficznym. Z dziejów Komisji Edukacji Narodowej (Cz. 2). "Roczniki Filozoficzne" 63, 4: 67-114, DOI: 10.18290/rf.2015.63.4-3.

 

 

 

Autor: Anna Starościc
Ostatnia aktualizacja: 18.03.2016, godz. 20:18 - Anna Starościc